piše: Tomislav Gavrić
Na početku organizovane delatnosti posleratne jugoslovenske kunematografije, 1945. godine, tokom administrativnog perioda upravljanja koji je trajao do 1951. godine, organizaciona šema domaće kinematografije bila je preuzeta od Sovjeta. Na vrhu se nalazio Komitet za kinematografiju Vlade FNRJ (u rangu ministarstva) koji je u saradnji sa Odeljenjem za agitaciju i propagandu CK KPJ (Agitpropom) centralizovano rukovodio celom delatnošću. Država je kinematografiju finansirala u celosti kroz budžet. U okviru opštih promena u društvu i prelaska na sistem radničkog samoupravljanja došlo je i do reorganizacije jugoslovenske kinematografije.
Ukidanjem Komiteta za kinematografiju Vlade FNRJ i republičkih komiteta 1951. godine, prestalo neposredno budžetsko finansiranje, sprovedena je decentralizacija, a od svih delova kinematografije se očekivalo da posluju po privrednom računu (rentabilno), s tim što je država i dalje pokrivala negativnu razliku u troškovima proizvodnje. U okviru decentralizacije filmska proizvodnja je razbijena na tri dela, po uzoru na neke zapadne zemlje (proizvodna preduzeća, tehničke baze i slobodne filmske radnike), što je izazvalo velike promene. Filmski umetnici i njihovi saradnici koji su bili stalno zaposleni u proizvodnji filmova u Srbiji, njih blizu hiljadu, prestali su da budu službenici preduzeća, već je bilo predviđeno da se kao slobodni stvaraoci (umetnici i njihovi saradnici) ugovorom vezuju za realizaciju određenog filma. Jednostavno dobili su otkaze i našli se na ulici, dok su pripadnici druge dve delatnosti (proizvodna preduzeća i tehničke baze) i dalje imali status službenika, redovne plate i druge beneficije (Kosanović: 2009/2010). Te godine bilo je u slobodnom stastusu 400 filmskih radnika (51 reditelj, 63 snimatelja, 30 montažera itd), 1953. godine svega 310, a u narednim godinama, prema podacima Saveza filmskih radnika, njihov broj se realtivno sporo povećavao, pa ih je 1957. godine, bilo 395, 1962. – 559, a na kraju 1963. godine – već oko 750.
Ova reorganizacija bila je, na neki način, rezultat susreta predsednika laburističke partije Ujedinjenog Kraljevstva, Velšanina Aneurina Bevana, vođe njenog levog krila tkzv. “bevanista“ (demokratski socijalizam), pobornika kulturnog liberalizma (sloboda pojedinca od kulturnih normi), koji je od 1945. do 1951. bio ministar zdravlja UK, i Milovana Đilasa tokom njegovog boravka u Londonu u svojstvu rukovodioca Komisije za međunarodne odnose, koji su, po Đilasovom priznanju, značajno uticali na njegov kasniji politički preobražaj u pogledu razumevanja oblika društvene i državne svojine (Režak: 2015). Đilas je tokom dva boravka u Londonu, saznavši da se takvo rešenje primenjuje u Engleskoj, rešio da to isto oproba u Srbiji, potpuno (diletantski) ignorišući činjenicu da je Britanija i pre Drugog svetskog rata imala uveliko izgrađen sistem kinematografije na polju produkcije, stručnosti kadrova, i visokih honorara.
Ovu situaciju, u kojoj se i sam našao, reditelj Zdravko Velimirović anegdotski plastično opisuje, na sledeći način:
“Na jednoj sednici vlade, Đilas je zlehudo rekao: Kako u Americi filmadžije mogu dobro da stvaraju, i da žive od honorara! Ubedio je spavače na sednicama da treba da se ponašamo kao Amerikanci, u situaciji kada se ovde živelo na tačkicama. Ljudi su se našli na ulici, i to je u kinematografiji prouzrokovalo nelojalnu konkurenciju (Velimirović 2000:84).
Da bi se ovi slobodni filmski radnici, od kojih su mnogi imali velike zasluge za pokretanje domaće filmske proizvodnje tokom prethodnog administrativnog perioda, nekako organizovali, osnovan je 5. marta 1950. godine Savez filmskih radnika Jugoslavije, koji je pokrenuo organizovanje odgovarajućih udruženja filmskih radnika po republikama. Tako je, 4. juna iste godine, osnovano “Udruženje filmskih radnika Narodne republike Srbije“, u prostorijama “Avala film“ na Tašmajdanu, u današnjoj zgradi Televizije Beograd, njenom porušenom delu u bombardovanju NATO alijanse 1999. godine, koje će potom delovati kao “Udruženje filmskih radnika Srbije“ (UFRS), i kasnije “Udruženje filmskih umetnika Srbije“ (UFUS). Njegov prvi izabrani predsednik bio je filmski reditelj Radoš Novaković, a Upravu su činili: Vojislav Nanović, Puriša Đorđević, Žika Mitrović, Vanja Bjenjaš, Oto Deneš, i kao sekretar Jovan Živanović.
Za razliku od drugih republika u kojima je bilo daleko manje zaposlenih u filmskoj proizvodnji, u Srbiji je Udrženju pristupio veliki broj filmskih radnika, koji su prinudno postali slobodnjaci (iako je znatan i broj onih koji su dobili otkaze i našli se na ulici, pa su posao potražili u drugim delatnostima). Udruženje je za slobodnjake bilo jedina mogućnost za ostvarivanje nekog društvenog statusa i prava na zdravstveno i socijalno osiguranje. Zbog velikog broja otpuštenih filmskih radnika, ubrzo je došlo (samo u Srbiji, odnosno Beogradu) do podele prvobitnog Udruženja filmskih radnika Srbije na dva udruženja: Udruženje filmskih umetnika Srbije u kome su bili malobrojni reditelji igranog filma, te afirmisani scenaristi, reditelji dokumentarnog filma, snimatelji, scenografi i slično, i Udruženja filmskih umetničkih saradnika Srbije, koje je okupilo umetničke saradnike – asistente režije, asistente snimatelja, reditelje dokumentarnog filma itd. (Kosanović ga naziva Malo udruženje). “Kasnije se od sekcije glumaca Udruženja filmskih radnika Srbije izdvojilo Udruženje filmskih glumaca Srbije (17. oktobra 1968). U međuvremenu, galopirajućim razvojem novog medijuma – televizije, udruženje proširuje naziv u Udruženje filmskih i televizijskih radnika Srbije. S obzirom na to da Jugoslavija menja naziv u SFRJ 1963. godine, te da su se glumci, uslovno, izdvojili iz udruženja 1968. godine, može se pretpostaviti da je Udruženje filmskih i televizijskih radnika SR Srbije taj naziv dobilo u periodu od tih pet godina. Udruženje filmskih i televizijskih radnika Srbije ‘rasformirano je i brisano iz registra’ (Izveštaj članovima bivšeg Udruženja filmskih i televizijskih radnika SR Srbije, broj 1 od 22.06. 1981) na XXIII godišnjoj skupštini tog udruženja, koja je bila zakazana za 23. februara 1980. godine za 9:30h (Zapisnik sa zajedničke sednice Izvršnog odbora Udruženja i Delegacije za SIZ-ove društvene delatnosti UFITRS-a, održane na dan 18. januara 1980. godine u 13 časova, br. 19 od 19.03. 1980), u skladu sa odlukom o ‘reorganizaciji Udruženja i novim oblicima društvenog organizovanja filmskih i televizijskih radnika Srbije’. Tada dolazi do Osnivačke skupštine sada samo Udruženja filmskih umetnika Srbije, 7. Juna 1980, sa akronimom UFUS.
U nejasnim i maglovitim transformacijama koje su bile vezane za dati društveno-politički kontekst, teško je razlučiti samosvojnost od nužnog preplitanja i koperativnosti na, ipak, zajedničkom poslu svih filmskih i televizijskih struka i poslova. “Nakon Udruženja filmskih umetnika Srbije dolazi do Osnivačke skupštine Udruženja filmskih i TV umetničkih saradnika SR Srbije (UFTS) održane 9. maja 1981. godine, koje prema usvojenom i potvrđenom Statutu obuhvata sve članove rasformiranog i brisanog iz registra udruženja građana: Udruženje filmskih i televizijskih radnika SR Srbije (UFTRS), izuzev članova novo registrovanog Udruženja filmskih umetnika Srbije (UFUS), i članova Udruženja filmskih i TV kritičara Srbije – u osnivanju ( Zapisnik sa sednice Predsedništva Udruženja filmskih umetnika Srbije, održane na dan 7. januara 1983. godine u 13. sati). U tranzicionom periodu poslovni sekretar oba udruženja sve do odlaska u penziju bio je Sreta Milentijević.“
Organizacioni odbor za osnivanje Udruženja filmskih umetnika Srbije (UFUS) formiran je 5. aprila 1980. godine, i predsedavajući mu je bio Gordan Mihić koji je takođe bio Predsedavajući radnog predsedništva Osnivačke skupštine Udruženja filmskih umetnika Srbije. Osnivačka skupština Udruženja filmskih umetnika Srbije održana je 7. juna 1980. godine u maloj Sali Doma inženjera i tehničara, Kneza Miloša br. 7.
Udruženje je na osnovu rešenja Gradskog sekretarijata za unutrašnje poslove grada Beograda-Odeljenje za upravne i opšte poslove br. 10-212 313/80 od 16. 09. 1980. godine upisano u registar udruženja građana, koji se vodi kod Gradskog sekretarijata za unutrašnje poslove grada Beograda.
Proizilazeći iz dotadašnjeg Udruženja filmskih i televizijskih radnika Srbije, Udruženje filmskih umetnika Srbije preuzima odgovarajuću stručnu službu, finansijska i materijalna sredstva kao i umetnička i društvena prava i obaveze dotadašnjeg Udruženje filmskih i televizijskih radnika SR Srbije. Na Osnivačkoj skupštini Udruženja filmskih umetnika Srbije, održanoj 7. juna 1980. godine, odlučeno je da su do formiranja sekcija Udruženja predsedavajući privremenog Predsedništva (Gordan Mihić) i članovi ovog organa, neposredno izabrani na Osnivačkoj skupštini Udruženja, dužni da se brinu o formiranju sekcija i radnih tela Udruženja. U Nacrtu predloga akcionog programa Udruženja filmskih umetnika Srbije koji je izradila Radna grupa (Ljubomir Radičević, Milivoje Mića Milošević i Dušan Perković), između ostalog, naglašava se izjašnjavanje za jednu sadržajniju i produktivniju, racionalniju i rentabilniju, celovitiju i kreativniju kinematografiju na delu, a ne na rečima, za samoupravljanje kroz rad, a ne bez rada, za rezultate sa pokrićem, a ne pokrića bez rezultata, za udruživanje rada i sredstava, a ne čuvanje pozicija i privilegija, za jednu solidarniju i odgovorniju zajedničku svest, za istinsko pregnuće i angažovanje svakog člana. Poziv na akciju, poziv na dela i stvarno delovanje Udruženja filmskih umetnika Srbije, a to znači:
Udruživanja kinematografije na dohodovnim osnovama putem udruživanja rada i sredstava sa zajedničkim rizikom, stvaranjem i raspodelom dohotka;
Reguslisanja statusa samostalnog filmskog umetnika kao osnovnog činioca u stvaranju filmskog dela a time i dohotka, njegovih prava i obaveza oko stvaranja filmskog repertoara u proizvodnim organizacijama, i izjednačavanja njegovog položaja sa radnicima u filmskim proizvodnim organizacijama;
Utvrđivanja postupka u donošenju predloga programa proizvodnje filmskih proizvodnih organizacija i usaglašavanja takvih programa, sa tačno utvrđenim pravima i obavezama Udruženja filmskih umetnika u takvom postupku;
Regulisanje odnosa televizije kroz udruživanje rada i sredstava u proizvodnji usaglašenog proizvodnog programa kao zajedničkog programa proizvodne kinematografije i TV Beograd, kao i realizaciji drugih zajedničkih programa (tv drama, serija i serijala), i regulisanja odnosa kinematografije SR Srbije i TV Beograd o korišćenju tehničkih i laboratorijskih kapaciteta, uvozu filmova za potrebe televizije, koordiniranju politike prikazivanja filmova u bioskopima i na televiziji, i regulisanju položaja filmskih umetnika i samostalnih filmskih radnika koji realizuju program za TV Beograd i druge televizijske centre:
Izmene položaja domaćeg filma u prikazivanju, preraspodeli bioskopske ulaznice, i utvrđivanja zajedničke politike cene bioskopske ulaznice za domaće i strane filmove;
Uspostavljanja dugoročnih mera stabilizacije u svim granama kinematografije Srbije kao celine.
U Nacrtu predloga akcionog programa, takođe se govori o tome koje će aktivnosti preduzeti Udruženje filmskih umetnika Srbije u donošenju novih zakona i normi u oblasti kulture kao celine, i kinematografije kao integralnog dela ove oblasti:
U izradi nacrta novog Zakona o kinematografiji koji priprema radna grupa republičkog sekretarijata za kulturu SR Srbije, u kojoj se kao članovi nalaze i predstavnici Udruženja, treba da budu izražena celovita prava filmskih radnika kao neposrednih proizvođača
U izradi nacrta novog Zakona kojim se reguliše pitanje vršenja umetničke delatnosti, neophodno je hitno uključiti i predstavnike Udruženja filmskih umetnika u cilju formulisanja i obezbeđivanja interesa i filmske delatnosti u celini, i filmskih radnika posebno;
Udrženje će se hitno uključiti u rad na transformaciji Republičke zajednice kulture kroz koju će se prelamati i vitalni interesi kinematografije, a prevashodno odnosi filmskog stvaralaštva i proizvodnje u razmeni sa udruženim radom. Pokrenuti inicijativu da se postojeći pravilnici i odluke RZK koji se odnose na filmsku proizvodnju izmene u cilju jačeg podsticanja filmske proizvodnje i njene likvidnosti, kako kroz povećanje sredstava namenjenih filmu tako i u raspodeli ovih sredstava utvrđivanjem jasnih kriterijuma i merila na dugoročnoj osnovi;
Udruženje filmskih umetnika treba da prati i niz drugih zakonskih mera koje su pokrenute u Republici, a koje se neposredno ili posredno, odnose i na članove Udruženja, i da u tom smislu reaguje uključivanjem u rad komisija i radnih grupa koje izrađuju prednacrte i nacrte tekstova novih zakNjona, ili dopune i izmene postojećih. Ovde se misli na na Zakon koji reguliše socijalno i penzijsko osiguranje, Zakon koji u svom delu obuhvata i rad Udruženja građana itd.
Prvi predsednik reorganizovanog Udruženja filmskih umetnika Srbije i predsedavajući Skupštine bio je Milivoje Mića Milošević. Funkciju predsednika Udruženja filmskih umetnika Srbije potom su obavljali: Zdravko Randić, Živorad Milić, Puriša Đorđević, Petar Lalović, Milorad Jakšić Fanđo, Žarko Dragojević, Vera Vlajić i Milan Knežević – koji je njegov aktualni predsednik, u drugom mandatu.
Follow
