Sabolč Tolnai
Samo su retki autori, poput Mirka Kovača i Dušana Kovačevića (obojice angažovanih i u pisanju scenarija po sopstvenim literarnim predlošcima), dočekali da dobiju filmske adaptacije adekvatne vrednosti svoga dela. Tek neki od pisaca, klasika ili savremenika, majstorski su rediteljski nadograđeni – na primer, ratna proza Antonija Isakovića u filmu Tri Saše Petrovića, proza Aleksandra Tišme u filmu Život je lep Bore Draškovića, ili priče Milovana Glišića, odnosno Filipa Davida u TV-filmovima Đorđa Kadijevića Leptirica i Štićenik. Razlozi za ovaj neuspeh sigurno nisu samo produkcioni i finansijski; oni leže i u zatvorenom sistemu mišljenja i poimanja sveta koje je, zajedno sa društvom, odlikovalo i srpsku kinematografiju komunističkog i postkomunističkog perioda.
Govoreći o svom romanu Peščanik (u intervjuu koji je 1973. sa njim radio Vidan Arsenijević) Danilo Kiš složio se sa tvrdnjom sarajevskog kritičara Tvrtka Kulenovića da su u ovoj knjizi u tolikoj meri korišćeni vizuelni, filmski i slikarski pristupi da ona naprosto ne ostavlja mogućnost da se pretoči u druge medije. Kiš dodaje da bi se po romanu Bašta, pepeo možda mogao napraviti film, nalik Trifoovom 400 udaraca, ali da on sigurno nije taj koji se usuđuje da piše scenario prema sopstvenim knjigama.
Igrani film Sabolča Tolnaija, snimljen u srpsko-mađarskoj koprodukciji, rađen je pre svega po motivima Peščanika, ali i drugih Kišovih proznih ostvarenja, kao i po motivima njegove biografije (o kojoj govore piščevi intervjui, tekstovi sakupljeni u posthumno objavljenoj knjizi Skladište i Kišova, nažalost, samo započeta knjiga Život, literatura). Mozaička struktura filma – koja nam umesto klasične naracije i hronologije događaja, nudi pregršt istrgnutih fragmenata sa različitim protagonistima, i u izmešanim vremenskim kontekstima – uslovljava njegovu naglašenu hermetičnost i artificijelnost. Teško da radnju Tolnaijevog Peščanika mogu razumeti oni koji ne poznaju prozno delo Danila Kiša, kao i pojedinosti njegovog života. Može se reći da je ova okolnost ujedno i glavna mana filma. Sa druge strane, međutim, Tolnaijevo ostvarenje predstavljaće pravi doživljaj za one koji su upućeni u mitologiju Kišovog “Porodičnog cirkusa” (trilogije koju, zajedno sa Peščanikom, čine Bašta, pepeo i zbirka priča Rani jadi). Naravno, pod uslovom da u filmu ne traže konvencionalnu adaptaciju literature, nego prevođenje Kišovih opsesivnih motiva u vizuelnu fugu jedne posve originalne rediteljske ličnosti.
Koherentnost i jedinstvo Tolnaijevog filma nameće se posrednim putem, kroz prožimanje sudbina trojice glavnih junaka i ponavljanje osnovnog pitanja koje ih razdire, pitanja smrti. Dečaka Andreasa Sama (David Vojnić Hajduk), njegovog oca Eduarda Sama (Slobodan Ćustić) i pisca (Nebojša Dugalić) koji luta u potrazi za nestalim ocem, kao i za tragovima vlastitog dečaštva – možemo tumačiti i kao inkarnacije jedne iste čovekove žudnje, prisutne još od Epa o Gilgamešu, da se smrt pobedi i prevlada. U filmskom kaleidoskopu Peščanika prepoznajemo motive lirski intoniranih priča iz zbirke Rani jadi (“Ulica divljih kestenova”, “Igra”, “Pogrom”, “Mačke”); potom lik majke (Jasna Žalica) i njeno pripovedanje o crnogorskim precima i junacima iz romana Bašta, pepeo. Tu su i autobiografski motivi iz Skladišta koji se kreću u rasponu od grotesknog (Kišov susret sa Mirom Trailović i Fernandom Arabalom u “Ateljeu 212” iz teksta “Preludij za ludnicu”) pa do uzvišenog (prizor “osećanja večnosti” na putu iznad Kotora, u susretu vazduha, zemlje i vode, iz kratke proze “A i B: The Magical Place”). Pa ipak, sama srž Tolnaijevog filma kreirana je na motivima i postupcima iz romana Peščanik. Tu podrazumevam pre svega Ispitivanje svedoka i Istražni postupak – književnu tehniku, preuzetu iz Džojsovog Uliksa, koju Kiš na majstorski način koristi u opisivanju predmetnosti jednog iščezlog sveta. U esejima i intervjuima on naglašava kako upravo predmetnost čini dobru literaturu – i ovaj poetički stav naći će svoj ekvivalent u Tolnaijevom rediteljskom postupku. Njegova kamera (fascinantna crno-bela fotografija Gergelja Poharnoka) orijentisana je s jedne strane ka konkretnom, ka samim predmetima u kojima se odražava atmosfera i ljudska drama Peščanika. Sa druge strane, autor je okrenut ka svim onim pomerenim, iskošenim, grotesknim i zastrašujućim elementima koji oblikuju svet (i svest) Eduarda Sama. (Zapažamo ovde i Tolnaijevu bliskost sa jednim od poslednjih predstavnika čistog art-filma, mađarskim rediteljem Bela Tarom.) Interes autora za oneobičenu stvarnost otvara nam onu nezaobilaznu dimenziju Kišovog glavnog junaka – njegovo lucidno rastrojstvo, njegovo ludilo proroštva i sveznanja u susretu sa svetom koji se urušava i nestaje u istorijskoj kataklizmi. Dar za bizarno i iskošenost crno-bele fotografije postaju tako svojevrsni jezik psihe i podsvesti, njihov trag i rukopis, kao što su to u Kišovom tekstu oni paralogizmi, briljantno sažeti u gogoljevski nazvanim “Beleškama jednog ludaka”.
Upkrkos poštovanju i doslednom korišćenju književnog predloška, nužno je ostaviti ga u jednom trenutku po strani i prepustiti se slici i ukupnom štimungu ovog filma. Sa veoma malo dijaloga i gotovo lišen svega literarnog, Tolnaijev Peščanik uspeva da prevede rekvizitarijum Kišove porodične mitologije u jezik vizuelnog i filmskog izražavanja. Tako, gradeći vlastiti sinematički svet, autor na izvestan način osporava piščevu tvrdnju iz intervjua o nemogućnosti adaptacije Peščanika. Na kraju krajeva, adaptaciji velikog pisca kakav je Kiš može se na pravi način pristupiti jedino uz pomoć “stvaralačke izdaje”; jedino ona udahnjuje već klasičnom delu nov život i nova značenja. (“Stvaralačka izdaja” bila je svojevremeno i nezaboravna predstava Ljubiše Ristića Misa u A-molu u kojoj je svet Grobnice za Borisa Davidoviča pretočen u desetak gotovo simultanih pozornica na kojima su se prizori smenjivali filmskom brzinom.)
Peščanik je delo koje svojim elitizmom i hermetičnošću lako može izazvati otpor i ignorisanje u sredini u kojoj se film sve više poistovećuje sa “filmskom industrijom”, tačnije sa industrijom zabave. No mislim da, uprkos svemu, srpska kinematografija mora imati dovoljno sluha i za ovakva ostvarenja i autore – uzak krug publike širiće se prirodno sa godinama trajanja dela, a umetnički proboj Tolnaijevog filma svakako zaslužuje opkladu na dugovečnost.
Follow
