Radoš Novaković je rođen 13. jula 1915. godine u Prokuplju gde mu se porodica za vreme Prvog svetskog rata nalazila u izbeglištvu. Njegov deda Stojan Novaković bio je naučnik, profesor Velike škole (Univerziteta) u Beogradu i aktivni političar, a njegov otac dr Mileta Novaković, bio je profesor i dekan Pravnog fakulteta u Beogradu, pisac i prevodilac mnogih stručnih dela iz oblasti pravnih nauka. Radoš Novaković je završio Treću mušku gimnaziju u Beogradu 1933. godine, posle čega je upisao Pravni fakultet na kome je diplomirao o roku 1937. Upisao je i Doktorski kurs (poslediplomske studije), ali nema podataka da je taj stepen studija i okončao. Od 1937. do 1939. putovao je i boravio izvesno vreme u Parizu, a radio je i kao novinar beogradskog Vremena i Narodnog dela. Aktivno se bavio sportom – plivanjem i vaterpolom.
Školske 1939/1940. godine Radoš Novaković se upisao na Pozorišni odsek Muzičke akademije u Beogradu i položio je prijemni ispit za glumu (jedini glavni predmet), iako su njegova interesovanja bila usmerena ka režiji i dramaturgiji. Njegova partnerka u odlomcima Ibzenove „Nore“ i nekih Molijerovih komada bila j glumica Ljiljana Krstić. Muzička akademija je i za vreme okupacije, posle sloma Kraljevine Jugoslavije aprila 1941, nastavila sa radom, a status studenata je mlade ljude delimično štitio od ratnih nedaća. Studenti pozorišnog odseka su 1943. godine organizovali svoje Pozorište „A“ (Akademija) a jedinu predstavu, koja je izvedena početkom 1944. godine, „Jubilej“ A.P.Čehova, režirao je Radoš Novaković. On je, međutim, još 1943. godine napustio studije glume i zaposlio se kao električar u Srpskom narodnom pozorištu.
Radoš Novaković je u periodu uoči Drugog svetskog rata pripadao levičarskim krugovima beogradskih studenata sa kojima je imao veze i tokom okupacije. Kada je, posle američkog bombardovanja 16. i 17. aprila 1944. godine, Muzička akademija prestala sa radom, a jedinice Narodnooslobodilače vojske počele da prodiru u Srbiju, dok se s druge strane približavala Crvena armija, data je direktiva da svi organizovani omladinci napuste okupirani Beograd i odu u partizane, što je i Radoš Novaković uradio 30. maja 1944. godine.
Kao i drugi intelektualci njegove generacije i Radoš Novaković je već u mladosti počeo da otkriva sve čari i dubine sedme umetnosti. Zvučni film je spajao sve ono što je on inače voleo: literaturu, slikarstvo, pozorište, glumu, muziku. Radoš Novaković nije bio samo uporni bioskopski gledalac, on se trudio da dublje pronikne u suštinu filma, mnogo je čitao o filmu, zahvaljujući pored ostalog i dobrom znanju stranih jezika, tako da je vremenom nakupio i sistematizovao veliko teorijsko znanje o sedmoj umetnosti. Svoje prve tekstove o filmu objavljivao je 1939. i 1940. u beogradskom naprednom studentskom časopisu „Mlada kultura“. Tako se, odmah po dolasku na slobodnu teritoriju 1944. godine povezao sa Propagandnim odeljenjem Glavnog štaba NOV i POJ za Srbiju i, najverovatnije, krajem juna ili početkom jula 1944. organizovao Filmsku sekciju kao poseban odsek Propagandnog odeljenja. Organizovao je prikazivanje sovjetskih filmova (dobijenih od Vrhovnog štaba NOV i POJ) po slobodnim gradovima Srbije (Prokuplje, Kuršumljija, zatim i Niš) i tražio je da mu se obezbedi kamera za snimanje, što nije bilo moguće sve do oslobođenja Beograda.
Po oslobođenju Beograda, oktobra 1944, Radoš Novaković je sa jednim delom postojeće Filmske sekcije GŠ Srbije došao u Beograd i to je bilo jezgro nove Filmske sekcije Odeljenja za agitaciju i propagandu Vrhovnog štaba NOV i PO Jugoslavije, ustvari začetak nove, organizovane, savremene jugoslovenske kinematografije. Radoš Novaković je bio prvi rukovodilac Filmske sekcije. Obnovio je rad beogradskih bioskopa, obezbedio snabdevanje kopijama filmova bioskopa po oslobođenim gradovima i vršio prve pripreme za rad na snimanju domaćih filmskih žurnala. Na prvom Kursu za filmske snimatelje, organizovanom krajem 1944, bio je jedan od predavača i govorio je slušaocima o filmskoj režiji i filmskoj montaži. I bio je, kao organizacioni rukovodilac, jedan od tvoraca našeg prvog filmskog žurnala Kinohronike broj 1, januara 1945. godine.
Uporedo sa tim filmskim aktivnostima Radoš Novaković je režirao Gogoljevu „Ženidbu“ u Omladinskom pozorištu koje su osnovali članovi nekadašnjeg pozorišta „A“ Muzičke akademije. Probe su počele već novembra 1944, a premijera je bila februara 1945. u dvorani Kolarčevog narodnog univerziteta. Ovo Omladinsko pozorište je isprva delovalo u okviru kulturno-umetničkog društva „Ivo Lola Ribar“, da bi kasnije preraslo u Akademsko pozorište.
Po završetku rata u Evropi i na našoj teritoriji osnovano je 1. jula 1945. godine Filmsko preduzeće Demokratske Federativne Jugoslavije koje je preuzelo filmsku tehniku i kadrove iz tada rasformirane Filmske sekcije Odeljenja za agitaciju i propagandu Vrhovnog štaba NOV i POJ. Radoš Novaković je postao tada službenik tog novog preduzeća, napustio je organizacione poslove i u potpunosti se posvetio filmskoj režiji. Posle reorganizacije centralizovane jugoslovenske kinematografije, početkom 1952. godine, zajedno sa ostalim neposrednim filmskim stvaraocima, Radoš Novaković je prešao u status slobodnog umetnika u zvanju filmskog reditelja.
Tokom svoje rediteljske karijere, od 1945. do 1968. godine, Radoš Novaković je realizovao devet dokumentarnih filmova i filmskih reportaža i devet igranih filmova. Pored toga je kao koscenarista potpisao i scenarija za tri igrana filma
Dokumentarni filmovi i filmske reportaže:
Koraci slobode (1945)
Ansambl SSSR-a u Jugoslaviji (1946)
Proslava prvog maja 1946 (1946)
Julijska krajina (1946)
Nova zemlja (1946)
Prolećni kros (1946)
U ime naroda (1946)
Smotra mladosti (1947 – korežija)
Voz 05-011 (1953)
Igrani filmovi
Sofka (1948)
Dečak Mita (1951)
Daleko je sunce (1953)
Krvavi put (1953 – korežija i koprodukcija)
Pesma sa Kumbare (1955)
Vetar je stao pred zoru (1959)
Pesma (1961)
Operacija Ticijan (1963)
Bekstva (1968)
Ne ulazeći u ocenu umetničkih i filmskih vrednosti ovih ostavrenja Radoša Novakovića, treba svakako i ovom prilikom istaći da je on mnogim svojim filmovima otkrivao neke nove mogućnosti u domaćem filmu i tako uticao na mlađe generacije filmskih stvaralaca:
– prvi je realizovao dokumentarni film na savremenu temu: Koraci slobode (1945)
– režirao je prvi domaći epski dokumentarac u kome se o savremenoj stvarnosti progovorilo upečatljivim filmskim izrazom: Nova zemlja (1946)
– režirao je prvi domaći jugoslovenski igrani film – adaptaciju jednog klasičnog književnog dela: Sofka (1948)
– režirao je prvu ravnopravnu filmsku korprodukciju u kojoj je jugoslovenski umetnički i njegov rediteljski uticaj dominirao: Krvavi put (1955)
– režirao je prvi koprodukcioni kriminalistički film na savremenu temu: Operacija Ticijan (1963)
Veoma je značajan doprinos Radoša Novakovića počecima i razvoju filmske publicistike, filmske kritike i teorije filma kod nas. Pored pomenutih tekstova o filmu koje je objavljivao u periodu pre drugog svetskog rata on je u našem prvom (jugoslovenskom, uopšte) ozbiljnom filmskom časopisu Film, koji je izlazio od 1946. do 1950. i koji je on uređivao, objavio devet značajnih tekstova. Pored toga je u drugim časopisima i dnevnim listovima objavio čitav niz teorijskih članaka, studija i filmskih kritika. Godine 1962. beogradska „Prosveta“ je objavila najznačajnije pisano delo Radoša Novakovića – prvu Istoriju filma jednog domaćeg autora objavljenu na srpskohrvatskom jeziku. Pored prikaza istorije svetskog filma on je u svoju knjigu uključio i tri poglavlja posvećena razvoju kinematografije na tlu jugoslovenskih zemalja. (Vidi bibliografiju).
Od prelaska u status slobodnog filmskog umetnika (1952) Radoš Novaković je veoma aktivan u Udruženju filmskih umetnika Srbije, Savezu filmskih radnika Jugoslavije, Udruženju filmskih scenarista i reditelja, kao i u nekim međunarodnim profesionalnim organizacijama (International Writers Guild) u kojima je predstavljao jugoslovenske filmske radnike.
Uporedo sa radom na filmu nastavile su se i pozorišne aktivnosti Radoša Novakovića. Polovinom pedesetih godina oko Radio-Beograda se okupila grupa pozorišnih entuzijasta među kojima je bio i Radoš Novaković, a povezala ih je zajednička ideja o osnivanju jednog kamernog pozorišta koje bi beogradskom pozorišnom životu donelo neke nove, avangardnije vrednosti. Tako je 1955. godine došlo do osnivanja „Ateljea 212“ čiji je prvi upravnik bio Radoš Novaković. Prvih godina rada „Ateljea 212“ on je bio pokretač i stožer tog novog pozorišta oko koga su se okupljali mlađi pozorišni umetnici sa novim idejama. Radoš Novaković je bio na čelu „Ateljea 212“ do 1958. godine, kada je napustio dužnost upravnika pozorišta da bi se posle višegodišnje pauze vratio radu na filmu i otpočeo pripreme za snimanje filma Vetar je stao pred zoru. „Atelje 212“ je zaista uneo velike promene u pozorišni život Beograda, Srbije i cele Jugoslavije, jer je to bio začetak novog, modernijeg odnosa prema scenskoj umetnosti. Dok je Radoš Novaković vodio „Atelje“ odigrano je dvanaest premijera, a novo pozorište je stalo na noge i postalo vodeći avangardni teatar u zemlji.
Veoma značajna je pedagoška delatnost Radoša Novakovića. Od prvih predvanja o filmu koja je održao na Kursu za filmske snimatelje koje je organizovala krajem 1944. godine Filmska sekcija, njegova pedagoška delatnost se odvija skoro bez prekida, a po značaju svakako raste. Posle osnivalja Visoke filmske škole u Beogradu 1947. godine on je jedan od profesora i predaje filmsku montažu. Od 1960. do 1966. godine Radoš Novaković predaje na beogradskoj Akademiji za pozorište, film, radio i televiziju kao honorarni nastavnik predmet filmska režija, da bi 1967. prešao u stalni radni odnos, prvo kao vanredni profesor, a od 1971. u zvanju redovnog profesora. Posle dolaska na Akademiju Radoš Novaković se u potpunosti posvetio pedagoškom radu i veoma se brzo dokazao kao izvanredan filmski pedagog. Svoje bogato teorijsko znanje, koje je neprekidno dopunjavao i svoje ogromno umetničko iskustvo stavio je u potpunosti u službu nastavnih ciljeva. Bio je autoritativan i omiljen profesor, iskusan i razborit savetnik na koga su mlađe kolege i saradnici uvek mogli da se oslone. Nažalost, vreme ga je preteklo i nije stigao da objavi nijedan od udžbenika koje je pripremao i koji su ostali kao nepotpuno sređeni rukopisi. Pored rada u nastavi bio je u više navrata šef Katedre za filmsku režiju, od 1970. do 1973. godine (u dva izborna termina) dekan Akademije za pozorište, film, radio i televiziju, odnosno Fakulteta dramskih umetnosti, a juna 1977. godine izabran je za rektora Univerziteta umetnosti u Beogradu. Na toj dužnosti ga je, posle kraće bolesti, zatekla i smrt 11. januara 1979. godine, kada je preminuo u 64. godini života.
Follow
