Producent Svetozar Botorić i njegovi filmovi

Kada sam u martu 2003. godine otputovao  u Budimpeštu, da kao zvanični predstavnik Jugoslovenske kinoteke učestvujem na III konferenciji o restauraciji starih filmova u organizaciji Mađarskog nacionalnog filmskog arhiva, nisam očekivao da ću videti ili doživeti nešto spektakularno. Međutim, na ovom finansijski skromnom, ali tematski i filmski bogatom i zanimljivom skupu stručnjaka, uglavnom pridošlih iz našeg regiona, u jednoj od pauza sam upoznao  neobično srdačnog i otvorenog čoveka, Nikolausa Vostrija (Nikolaus Wostry), koji je u Filmskom arhivu Austrije (Filmarchiv Austria)  u Beču, vodeći stručnjak za zaštitu filmskog fonda. Neposredan dijalog u kome su stalno otvarane nove teme, pokazao je da imamo veoma slična interesovanja i razmišljanja o filmu, pa smo razgovor nastavili uveče u jednom od najlepših budimpeštanskih kafe restorana. Epilog prijatne i lepo provedene večeri bio je u saznanju da se u arhivu iz koga on dolazi, čuva veliki broj starih filmova vezanih za Srbiju, kraljevsku porodicu Karađorđević, srpsku vojsku, razne svečanosti, manifestacije, sahrane sa našeg prostora itd.  Dogovorili smo se tada da izvršim pregled i ekspertizu tih materijala, s obzirom da niko u njihovom Arhivu ne poznaje događaje i ličnosti iz srpske istorije.  Zato me je Vostri pozvao da krajem leta dođem u Beč i da kao gost Arhiva na licu mesta izvršim identifikaciju materijala, ali ‘’slučaj’’ je udesio da se sretnemo nešto ranije, i to krajem juna, na Festivalu starih filmova (Il cinema ritrovato) u Bolonji . Predosećajući nešto nesvakidašnje,  odmah nakon pozdrava sam ga preplavio nizom pitanja o budućem dolasku u Beč, kao i o sadržaju filmova koje ću tamo gledati. Na moje zaprepašćenje Vostri mi je rekao da se u Arhivu uz dokumentarne nalazi i jedan igrani film vezan za srpsku istoriju. Upitao sam ga da li je tema filma borba Srba protiv Turaka i pošto mi je nakon male pauze potvrdno odgovorio, a zatim se sa mnom složio oko opisa nekih scena koje su mi poznate iz starih novinskih tekstova, gotovo iracionalno sam ga prekinuo: ‘’ “Nikolause, ovo je čudo, u vašem Arhivu krije se najstariji srpski igrani film Karađorđe iz 1911., godine za kojim tragamo već više od pola veka’’. Posle desetak dana, pun zebnje ali i velikog iščekivanja u vezi sa materijalima koji ću tamo videti,  otputovao sam Austriju, zajedno sa direktorom Jugoslovenske kinoteke Radoslavom Zelenovićem. Od 16. do 18. jula smo u Laksenburgu pokraj Beča, gde se čuva zapaljivi fond  Filmarhiva Austrije, na montažnom stolu, uz aistenciju Nikolausa Vostrija pogledali sve ‘’srpske materijale’’. Odmah posle prvog kadra u kome se slavni glumac i reditelj Čiča Ilija Stanojević  poklanja publici, postao sam svestan da je pred nama epohalno otkriće. Ubrzo se ispostavilo se da je pronađen ne samo ‘’legendarni’’ Karađorđe, nego i veći deo  filmova prvog srpskog producenta Svetozara Botorića, od kojih naša Kinoteka nije posedovala ni metra filmske trake. Tako se ostvario san mnogih generacija kinotečana i vaskrsla izgubljena stranica srpske filmske istorije o kojoj će se tek od sada pisati i promišljati na valjan i legitiman način.

“Rajntalerova kolekcija”

Po pregledu svih filmova saznali smo da oni pripadaju tzv. Rajntalerovoj kolekciji.   Osiječanin Ignac Rajntaler (Ignaz Rheintahler), je bio vlasnik kinematografa (bioskopa) «Royal bio» još pre Prvog svetskog rata, a po nekim podacima i bioskopa «Urania». Bavio se takođe i distribucijom filmova na teritoriji Austro-Ugarske Monarhije, a kako su u njegovoj zaostavštini pronađeni i filmski materijali o Osijeku, pretpostavlja se da se i sam bavio snimanjem filmova. Početkom dvadesetih godina prošlog veka sa porodicom se preselio u zemlju svojih predaka, Austriju, i sa sobom poneo sve svoje filmove.  Živeo je u Lakenbahu u saveznoj državi Burgenland (Gradišće), gde je i umro sredinom tridesetih godina dvadesetog veka. U fondu koji je krajem devedesetih godina udovica njegovog sina prodala Filmskom arhivu Austrije, nađeno je preko dvadeset  izgubljenih austrijskih i nemačkih filmova. Ipak, ono što je za  nas najvažnije je činjenica da je u njegovoj kolekciji pronađeno preko dve trećine  filmskog fonda  prvog srpskog filmskog producenta Svetozara Botorića.

Svetozar Botorić – život i rad

Svetozar Botorić (Opaljenik, kod Ivanjice 1857- logor Nežider 1916) je jedan  od onih pregalaca koji su na prelazu iz 19. u 20. vek stvarali novu trgovačku i poslovnu elitu u Srbiji. Za razliku od današnjih skorojevića i novobogataša, Botorić je kao i mnogi drugi iz njegove generacije prošao trnovit put od kelnerskog pomoćnika i kelnera, preko vlasnika sopstvene kafane, do prvo zakupca, a zatim i vlasnika najboljeg hotela u Srbiji, hotela ‘’Pariz’’ na Terazijama.

Osim toga, Botorić je imao i bakalsku radnju, drvaru, kao i kafanu na Vračaru koja je bila poznata pod imenom ‘’Botorićeva vila’’. Ali, Svetozar Botorić je imao mnogo uzvišenije ciljeve nego što je puko uvećanje bogatstva. Slično svojim savremenicima, on je bio veliki srpski patriota, pa je poželeo da nešto ostavi i za buduća pokolenja, radeći na polju nacionalne kulture. Još od prvih godina 20. veka Botorić je iznajmljivao jednu od sala hotela ‘’Pariz’’ putujućim kinematografima, a tokom 1907. i 1908. godine u njoj su imali projekcije veliki bioskopi, kao što su ‘’Električni bioskop’’ Nemca Georga Nartena, i ‘’Edisonov biskop’’ Srbina iz Vojvodine, Ivana Čarnojevića. Ovo je značajno jer su i jedan i drugi osim prikazivanja stranih, snimali lokalne filmove u Beogradu, koje je publika prihvatala sa velikim zadovoljstvom, prepoznajući svoje sugrađane na platnu. Sve je to uticalo da se krajem 1908. godine, Svetozar Botorić okrene novoj umetnosti u povoju – filmu i otvori prvi stalni bioskop u Srba, ‘’Grand bioskop pozorište’’ koji je bio smešten u njegovom hotelu ‘’Pariz’’, na Terazijama. U narednim godinama, Botorić je jedan od vodećih organizatora Udruženja za proizvodnju srpskih nacionalnih filmova, a 1911.godine postaje i glavni zastupnik za Srbiju i Bugarsku najveće svetske filmske kuće ‘’Braća Pate’’ (Pathe Freres) iz Pariza. Tada je stekao ekskluzivno pravo ne samo na prikazivanje njihovih filmova, odnosno prodaju projekcionih aparata i pribora za bioskope, već je imao i stručnjake koji su ugrađivali aparaturu, popravljali prodate kinoprojektore i osposobljavali za rad nove kinooperatere. Usledile su potom godine 1911-1914. u kojoj se Botorić aktivno bavio filmskom proizvodnjom, koju ju prekinuo Prvi svetski rat. Pošto mu je bioskop posle7 druge austrougarske okupacije Beograda 1915. godine, bio rekviriran od strane okupatora, Botorić je sa velikom grupom istaknutih Srba interniran u logor Nežider u blizini Beča, gde je i preminuo krajem 1916. godine. Po završetku rata njegovi posmrtni ostaci su preneti u porodičnu grobnicu u Beogradu. Zanimljivo je da se Nežider nalazi u Burgenlandu, odnosno u blizini Lakenbaha gde je nakon rata živeo Ignac Rajntaler. Pošto Filmarhiv Austrije, osim filmova ne poseduje bilo kakvu dokumentaciju o tome kako su se  Botorićevi materijali našli u kolekciji Rajntalera, postavljaju se mnoga pitanja na koja će se vrlo teško naći pravi odgovori. Ipak, najbitnije je da se posle višedecenijskog pretraživanja ušlo u trag zaostavštini našeg prvog filmskog producenta i da će se filmovi konačno i  po drugi put  naći  “među Srbima”.

Uvertira za Karađorđa

Prema sećanju Čiča Ilije Stanojevića iz 1922. godine, sredinom 1911. godine pozvao ga je na ručak i poverljiv razgovor Svetozar Botorić, trgovac i vlasnik najluksuznijeg beogradskog hotela “Pariz”. Na tom sastanku on mu je ponudio da učestvuje u osnivanju “Udruženja za izradu srpskih filmova” u kome bi Stanojević radio kao reditelj, a Botorić bio glavni finansijer. Već od 1909. godine Svetozar Botorić sarađuje sa  filmskom kućom “Braća Pate” iz Pariza,  iznajmljujući  filmove za svoj novootvoreni bioskop, preko njihovog predstavništva u Budimpešti. I upravo iz poslovnog trougla Svetozar Botorić-Čiča Ilija Stanojević – Kraljevsko srpsko narodno pozorište-kompanija ‘’Braća Pate’’ nikla je ideja o proizvodnji ‘’čisto srpskih filmova,’’ koji bi se preko “Patea” dalje distribuirali po svetu. Tim povodom je sredinom 1911. godine u Beograd stigao Luj de Beri (ili Louis Pitrolf de Beery), snimatelj “Pate”-a, o kome do danas ne postoje bilo kakvi verodostojni podaci (godine rođenja i smrti, nacionalnost, čak ni  fotografija). Zna se samo da je on tokom 1909. godine boravio u Bosni i Hercegovini, gde je snimao razne materijale, između ostalog i posetu cara Franje Josifa.  Nakon prestanka saradnje sa Botorićem, 1912. godine, de Beri je snimio  i nekoliko filmova za drugu po redu srpsku filmsku kuću ‘’Braća Savić’’, (koji su nažalost još uvek izgubljeni), da bi mu se sa početkom ratova izgubio svaki trag. Najnovijim istraživanjem po arhivima Beča i Budimpešte (koja se ovim tekstom prvi put publikuju) otkrio sam da je Luj Pitrolf (kome je ovo možda samo umetničko ime) rođen u mađarskom gradu Đuli, 23. oktobra 1879. godine. U dokumentima je kao stalno zanimanje navodio profesiju ‘’kinematografskog snimatelja’’. Tokom 1910. godine boravio je u Beču a onda je krajem juna otputovao u Agram (Zagreb).  Moguće je da je i u Hrvatskoj nešto snimao, ali je sigurno da je sledeće godine ovaj tihi,  visoki mladić i veliki filmski stručnjak, (kakvim ga se mnogo decenija docnije u jednom intervjuu  sećao Dobrica Milutinović)  sklopio ugovor sa Svetozarom Botorićem i došao u Srbiju.  Po dogovoru između firme “Pate”, Botorića i glumačke ekipe Kraljevskog srpskog narodnog pozorišta koju je predvodio Čiča Ilija Stanojević,  de Beri je trebao da snima pozorišne komade iz nacionalne istorije i života na selu, kao što su “Redak zver” Milovana Glišića, “Večnost” Janka Veselinovića, “Boj na Kosovu” i “Todor od Stalaća” Miloša Cvetića i td. No začudo, prva na redu je bila srednjevekovna istorijska drama Ulrih Celjski i Vladislav Hunjadi, zasnovana na istinitom događaju koji se zbio 11. novembra 1456. godine u Beogradskoj tvrđavi, kada su ljudi mađarskog velikaša Vladislava Hunjadija na prevaru domamili i ubili njegovog takmaca u borbi za ugarski presto, velikaša Ulriha Celjskog. Ova filmska adaptacija koja je verovatno  za predložak imala ‘’Hroniku grofova Celjskih’’, kao i delo srednjevekovnog pesnika Mihaila Behajma, snimljena je krajem juna i početkom jula 1911. godine u režiji Čiča Ilije Stanojevića .Glumačku podelu  je činio vrh glumišta  Narodnog pozorišta: Dobrica Milutinović, Dragoljub Sotirović, Aleksandar Milojević, Teodora Arsenović i Čiča Ilija Stanojević. Urlih Celjski i Vladislav Hunjadi je hronološki  bio prvi  srpski igrani film, ali s obzirom da je premijerno prikazan tek 1. decembra 1911. godine, on se u našoj filmskoj istoriografiji vodi kao drugi srpski igrani film. Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa ili Karađorđe, ostvarenje snimano tokom jula i avgusta iste godine, imalo je premijernu novinarsku projekciju 23. oktobra 1911. godine u hotelu “Pariz”, pa se zbog toga i zvanično vodi kao prvi srpski a ujedno je i prvi balkanski igrani film.

O Karađorđu

U istorijski zapaljivom vremenu u Srbiji s početka XX veka, u kome je na prestolu dinastija Karađorđević zamenila Obrenoviće 1903. godine, dobijen “carinski rat” protiv Austro-Ugarske 1906. godine, teško doživljena aneksija Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske 1908. godine, ali takođe stvorena  demokratska i prosperitetna država koja će ubrzo postati “Pijemont” ujedinjenja južnoslovenskih naroda, filmska produkcija nije mogla započeti drugačije nego nekom nacionalnom temom. Sa mnogo razloga i ambicija, Svetozar Botorić, Ilija Stanojević i drugi okupljeni u “Udruženju za izradu srpskih filmova”, izabrali su da u svom prvom ambicioznijem filmskom projektu opišu “istoriju Kara-Đorđevog života od rođenja pa do smrti”. Život “Oca Srbije” – Karađorđa Petrovića (1762-1817), čoveka koji je učinio najveće delo, oslobodio zemlju od Turaka i ujedinio narod, bio je savršena inspiracija za pionire naše filmske umetnosti.

Film Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa ili Karađorđe snimljen je u Beogradu i njegovoj okolini. Eksterijeri filma su snimani na obalama Dunava i Save (pre svega na Adi Ciganliji), Kalemegdanskoj tvrđavi, Topčideru i na Banjičkom polju gde su “izvedeni” spektakularni “Boj na Mišaru” i “Zbor u Orašcu”. Za enterijere je poslužilo dvorište hotela “Pariz” (prostor današnjeg Bezistana), gde su prenete kulise i scenografija iz Narodnog pozorišta. Već zbog ovoga, film Karađorđe se ne može tretirati kao klasično “snimljeno pozorište”. U stilskom smislu, on predstavlja tipično delo epohe u kojoj je nastao, sa očiglednim uticajem francuskih istorijskih filmova iz kuće “Pate” u čijoj laboratoriji su, uostalom i izrađena sva Botorićeva ostvarenja. Njegova epizodična struktura sastavljena je od tabloa, toliko omiljenih u ranom francuskom filmu, još kod Melijesa i braće  Pate. Kopija pronađena u Beču sastoji se od uslovno 16 tabloa-epizoda, koje prikazuju najznačajnije momente iz Karađorđevog života, od kojih je 11 snimljeno u prirodnim eksterijerima, a 5 u enterijeru.

Osim “Boja na Mišaru” koji je sniman znatno složenije i po pravilima savremenijeg filmskog jezika, ostale scene su date statično, mahom u srednjem planu, u jednom kadru i bez pokreta kamere. Međutim, ono što je Karađorđa razlikovalo od bukvalno “snimljenog pozorišta” kakvi su bili filmovi tada pomodne francuske kuće ”Film d’ Art»” , bilo je izvanredno kretanje i raspored glumaca po dubini prostora, što će veliki Čaril Čaplin nekoliko godina kasnije dovesti do savršenstva. U ovakvom rasporedu epizoda koje se ređaju jedna za drugom, montaža nije bila ni potrebna, ali u scenama “Boja na Mišaru” (od kojih je nažalost, dobar deo verovatno zauvek izgubljen) ostvaren je pravi filmski montažni postupak. Naime, prvo vidimo Karađorđa i njegove vojvode kako očekuju turski napad, onda, tursku konjicu koja kao u Pudovkinovim filmovima juriša ka kameri, zatim ponovo Karađorđa koji daje znak da se krene na juriš, a potom i juriš srpskih pešaka, snimljen iz dva različita ugla. U sceni borbe prsa u prsa, kamera Luja de Berija se, doduše stidljivo pomera levo i desno prateći tok radnje. Još jedan kuriozitet filma Karađorđe je vešto korišćenje trikova, odnosno dvostruke ekspozicije, prvo na početku filma, kada spahija ugleda prikazu Miloša Obilića kako blagoslovi tek rođenog Đorđa Petrovića, a zatim sanja lava koji ga proždire, kao i u sceni kada dahija Fočić Mehmed-aga predlaže ubijanje vodećih srpskih starešina, a njihovi portreti se u tom trenutku počnu sukcesivno ređati na zidu kule Nebojše u kojoj dahije većaju.

Botorićev izbor Ilije Stanojevića zvanog Čiča (Beograd 1859-Beograd,1930) za scenaristu i reditelja filma Karađorđe, nije bio neočekivan. Iza sebe je imao trideset godina staža u Kraljevskom srpskom narodnom pozorištu, u kome je učestvovao u više stotina predstava, kao glumac, reditelj, a bio je i cenjeni pisac čiji su komadi često i rado izvođeni. Neposredno pre rada na Karađorđu,  napisao je 1909. godine komediju u četiri čina sa pevanjem «Dorćolska posla», s kojom je postigao ogroman uspeh kod gledalaca.

Scenario za Karađorđa Čiča Ilija Stanojević je oblikovao uz navodnu saradnju upravnika Klasne lutrije, Ćire Manoka i izvesnog popa Savkovića što nas i danas dovodi u nedoumicu. Njegov glavni i najveći deo, očigledno je rađen na osnovu drame “Kara-Đorđe” poznatog pisca, reditelja i glumca Narodnog pozorišta Miloša Cvetića, epizoda sa dahijama preuzeta je iz narodne pesme “Početak bune na dahije” koju je verovatno spevao slepi guslar Filip Višnjić, a svakako su korišćena i druga, pre svega istorijska i memoarska dela o Karađorđu kao što su prvi deo njegove biografije “Karađorđe” Milenka M.Vukićevića i zbirka anegdota, priča i crtica “Karađorđe u govporu i u tvoru” Milana Đ.Milićevića.

Romantičan ali i surov, naturalistički ali i poetski, scenario filma Karađorđe je svakako jedan od njegovih najvećih dometa. Iako neujednačena, režija Čiča Ilije Stanojevića (kome je sigurno neizmerno pomagao tehnički potkovaniji Luj de Beri) u pojedinim epizodama pokazuje zrelost i veštinu, apsolutno neočekivane za prvi pravi filmski pokušaj kod nas kakav je bio Karađorđe, a neke scene od kojih bi posebno izdvojio onu “u kojoj se mali Đorđe sukobi sa obesnim Turčinom”, nesumnjivo poseduju antologijski karakter. Posebna priča filma Karađorđe je gluma. U filmu su nastupili skoro svi najistaknutiji glumci Narodnog pozorišta, mnogi od njih i u po nekoliko uloga. Velika tradicija kvaliteta srpskog glumišta ni ovde nije izneverena. Pravo je zadovoljstvo gledati aktere različitih generacija kako se na individualan način prilagođavaju novom, tek stvorenom mediju, filmu. U poređenju sa evropskim istorijskim filmovima perioda, pada u oči iznenađujuće malo patetičnog i teatralnog u glumačkom izrazu. Tako je Sava Todorović na neobično savremen i apsolutno filmski način ostvario likove nekoliko turskih velikodostojnika, Aleksandar Milojević je razložni i uverljivi Prota Mateja Nenadović, Vukosava Jurković tragična Karađorđeva majka Marica, Dragoljub Sotirović dinamični Hajduk Veljko i nesrećni Karađorđev brat Marinko, a budući bard pozorišta, Dobrica Milutinović podario je liku Janka Katića romantičarski izraz. Nemerljivom režijskom i scenarističkom udelu, Čiča Ilija Stanojević je dodao i tri odlične, tako različite glumačke epizode – turskog spahije, seoskog zavidljivca i Karađorđevog ubice, kneza Vujice Vulićevića. Najveće iznenađenje predstavlja ipak, kameleonska pojava neverovatnog Jevrema Božovića koji se četrdeset godina pre Aleka Ginisa i njegovog filma Nežno srce i krunic e(Kind Hearts and Coronets) iz 1948.godine ogledao u bar pet različitih rola, od kojih su najupečatljivije one – Karađorđevog oca Petra i Miloša Obrenovića. Lik Karađorđa, što jako čudi, nije dat apologetski, s obzirom na bliskost tvoraca i finansijera filma sa dvorom Karađorđevića. Karađorđe je predstavljen kao čovek od krvi i mesa sa svim vrlinama i manama, čiji je jedan i jedini životni cilj – oslobođenje srpstva i vaskrsenje srpske države. Za taj cilj on je spreman da plati i najveću cenu, živote svojih najbližih koji su se ogrešili o moralna načela uspostavljana u novoj ustaničkoj državi. I baš zato, jedan glumac i jedna uloga su ubedljivo ispred svih ostalih. Milorad Petrović (Šabac,1865 – Skoplje,1928), glumac koji se proslavio u pozorištu ulogama nacionalnih heroja u istorijskim komadima (Car Dušan, Hajduk Veljko, Karađorđe…)    je svog filmskog Karađorđa ostvario kroz najveće bogatstvo glumačkih nijansi, od krajnje plahovitosti u nastupu “pravednog gneva”, preko državničke ozbiljnosti i strogosti u nastupu sa vojvodama, do neskrivene razdraganosti nakon srpske pobede u “boju na Mišaru”. A na kraju filma, ispred pozorišne zavese izlaze i poklanjaju se publici svi tumači glavnih uloga, sklapajući na taj način jednu od prvih i najdragocenijih stranica u istoriji srpske kinematografije.

Karađorđe je pronađen posle višedecenijskog traganja. Ako je verovati štampi onog vremena, film je trajao oko 88 minuta, dok pronađena kopija traje oko 48 minuta. Ona deluje dosta celovito, ali se na izvesnim mestima primećuje nedostatak određenih scena. Reč je o delovima “boja na Mišaru” kao i o epizodama iz Karađorđevog života od 1811. do 1817. godine, pre svega onim koje se odnose na slom srpske države, njegov odlazak iz Srbije i boravak u Rusiji. Dobrica Milutinović se u jednom intervjuu iz 1955. godine prisećao suza u svojim očima kada je na premijeri gledao scenu Karađorđevog bekstva preko Save 1813. godine, po propasti ustanka. Napokon, o stvarnom trajanju filma Karađorđe možda se najverostojniji podatak može naći u  dnevnom raportu za 23. oktobar 1911. godine (dan novinarske premijere filma Karađorđe), dežurnog ordonansa NJ.K.V. prestolonaslednika Aleksandra, kapetana I klase Mihaila Valjarevića u kome piše:

21,15h – 22,15h “sa NJ.V. Kraljem u prestonoj sali radi gledanja kinematografskih slika”.

Posle velikog uspeha koji je Karađorđe doživeo za vreme ponovne beogradske premijere u januaru 1925. godine, zna se samo još to da je sa još nekim značajnim nacionalnim filmovima bio prikazivan 1928. godine, našim iseljenicima u Americi. Trebalo je da prođe sedamdeset i pet godina i da se negde, baš pred veliku proslavu 200 godina moderne srpske države  Karađorđe čudesnim putevima Gospodnje promisli vrati u svoju otadžbinu.

Dokumentarna produkcija Svetozara Botorića

Nekako istovremeno, tokom leta 1911. godine, kada je za Svetozara Botorića režirao igrane projekte, Ulrih Celjski i Vladislav Hunjadi i Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa ili Karađorđe, Čiča Ilija Stanojević se prihvatio rada na prvom srpskom dokumentarno-igranom  filmu Ciganska svadba – Život srpskih cigana, kod nas poznatog i pod imenom Bibija. Ovo delo snimljeno na Adi Ciganliji, koje je prikazivalo život cigana čergara, sa svadbom, veseljem i neizbežnom tučom na kraju, veoma se dopalo članovima ocenjivačkog odbora kompanije ‘’Braća Pate’’ koji su u radi kupovine odgledali više Botorićevih filmova u Vensanu, kraj Pariza. Film je kolorisan i otkupljen od Botorića za prikazivanje po celom svetu, a u katalogu preduzeća za 1913. godinu vodi se pod naslovom U Srbiji: Jedna ciganska svadba (En Serbie: Un maraige chez les Tziganes)

Nedoumicu izaziva i podatak iznet u knjizi Bose Slijepčević Kinematografija u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini 1896-1918, da je za Botorića snimljena ‘’komična scena’’ – prikazana od «džina Antonića», Srbina Dalmatinca Preveliki putnik, čija je beogradska premijera bila u junu 1912. Ovo ostvarenje se takođe nalazi u katalogu preduzeća ‘’Braća Pate’’ ali za 1913. godinu, pod naslovom Preveliki putnik (Un vouageur encombrant). Kako je film u Parizu prikazan posle više od dva meseca posle Beograda, moguće je da i on pripada Botorićevoj proizvodnji, a onda bi to bila prva srpska filmska komedija.

Prema već pomenutom delu Bose Slijepčević, osim četiri već pomenuta filma (Karađorđe, Ulrih Celjski i Vladislav Hunjadi, Ciganska svadba i Preveliki putnik) Svetozar Botorić je producirao i sledećih 12 dokumentarnih filmova:

1. Svečanosti prilikom predaje starih i prijema novih zastava na Banjici 26. juna 1911. godine  (Drugi deo istog filma, koji je prikazan nekoliko meseci kasnije vodio se pod naslovom Osvećenje zastava na Banjici, vojne svečanosti, drugi deo)
2. X slovenski novinarski kongres u Beogradu 27. juna 1911. godine
3. Svečanosti o Petrovdanu u Beogradu  (alternativni naziv Rođendan kralja Petra Prvog) iz 1911. godine
4. Odlazak kralja, prestolonaslednika i princeze Jelene u Petrograd, iz 1911. godine
5. Jedna seoska srpska svadba, iz 1911. godine
6. Trke na Banjici, iz 1911. godine
7. Sahrana bivšeg predsednika srpskog ministarskog saveta dr Milovana Milovanovića 19. juna 1912. godine u Beogradu
8. Letenje avijatičara Đovanija Vidmera na Banjici 1. jula 1912.
9. Sahrana merdarskog junaka majora Sofronija Ilinčića u Beogradu, iz 1913. godine
10.Pogreb tri srpska junaka: Radomira Aranđelovića, p. pukovnika, Mihaila Bodi, kapetana, Radoja Dedinca, profesora i rezervnog narednika, palih u ratu s Bugarima, iz 1913. godine
11. Kroz Novu Srbiju (prva i jedina  od više nameravanih serija slika iz novooslobođenih krajeva nazvana je Kroz Južnu Srbiju) iz 1913. godine
12. (Poplave u Beogradu) alternativni naziv Poplava u Sava-mali i Dušanovoj ulici snimljen oko 1911-13 godine.

U svom diplomskom radu  na Fakultetu dramskih umetnosti,  Kinematografska delatnost Svetozara Botorića 1907-1915, Radenko Ranković navodi još i ove dokumentarne filmove u Botorićevoj produkciji:

1. Osvećenje vojničkih zastava na Banjici iz 1912. godine (vrlo lako bi moglo da se pretpostavi da je reć o istom, već spomenutom filmu iz 1911. godine)
2. Slike iz rata na Balkanskom poluostrvu, iz 1912. godine
3. Sahrana majora Milana Marinkovića u Beogradu 15. novembra ove godine poginuo u bitci na Kumanovu 11. oktobra 1912. godine
4. Pobedonosna srpska vojska vraća se pod zapovedništvom kneza Arsena Karađorđevića iz Bitolja u Niš  prikazan 7./20. marta 1913. godine u Beogradu (po Bosi Slijepćević radi  se o stranom filmskom žurnalu)
5. Dolazak u Beograd prvog transporta srpskih ranjenika od mučkog napada bugarske vojske i prvog transporta bugarskih oficira i vojnika zarobljenih od srpske vojske prikazan 6./19. jula 1913
6. Pogreb ruskog poslanika Hartviga iz 1914. godine

Osim Luja de Berija za Svetozara Botorića je dosta filmova snimio i pionir srpskog filma Slavko Jovanović (Sefkerin, 1887 – 1964, Beograd). Ovaj svršeni časovničar, a zatim i kinooperater u ‘’Grand bioskopu Pariz’’ i ‘’Kasini’’, zanat filmskog snimatelja je učio i ‘’krao’’ kao pomoćnik od Luja de Berija. U svojim ‘’maglovitim’’ sećanjima (za koja se docnije ispostavilo da i nisu bila tako maglovita) ispričanim Bosi Slijepčević i Stevanu Jovičiću, on je kao svoj prvi snimateljski rad naveo Poplave u Beogradu. Sledili su  Dolazak prvih srpskih ranjenika u Beograd, Dolazak prvih turskih zarobljenika u Beograd, Povratak srpskih pobednika, Otkrivanje spomenika Karađorđu, Dolazak regruta u Beograd,  Zakletva regruta Vardarskog puka u Beogradu, Sahrana ruskog poslanika Hartviga… Neke od ovih filmova snimao je za Svetozara Botorića, a kasnije je prešao da radi za trećeg po redu srpskog filmskog producenta Đorđa Đoku Bogdanovića.

Summa sumarum , ispada da je aktivni kinematografski producentski rad Svetozara Botorića u periodu 1911-1914. godina činilo preko dvadeset naslova, od kojih su dva bili najstariji srpski i balkanski igrani filmovi.

Ponovo otkriveni Botorić

Šta je napokon, do danas preživelo od raznovrsnog producentskog opusa Svetozara Botorića? Nažalost, ne celokupno delo, ali i ono što je opstalo uopšte nije za zanemarivanje, naprotiv. Poseban kvalitet, ali i ogromno iznenađenje, predstavlja činjenica da su neki od novootkrivenih Botorićevih filmova pronađeni ne samo na pozitiv kopijama, već i na originalnim, kamera negativima, što će biti i već je od velike koristi pri restauraciji i izradi novih, zaštitnih materijala i kopija. No, krenimo redom:

Pronađeni i zaštićeni filmovi

1. Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa ili Karađorđe iz 1911. godine.

Pozitiv koji je pronađen sadrži najveći deo filma, ali su pojedini kadrovi izuzetno oštećeni od vlage. Kvalitetnim radom po Desmet metodi u rimskoj laboratoriji Ćines (Cines), izrađen je dubl negativ i jedna pozitiv kopija, čime je film spašen i sačuvan za potomstvo. Novoizrađena kopija je obogaćena međunatpisima koje su na osnovu izvora korišćenih za film u rekordnom vremenu sastavili stručnjaci Arhiva Jugoslovenske kinoteke, predvođeni mojom malenkošću.

2. Jedna seoska srpska svadba iz 1911. godine.

Film je snimljen u selu Majdevo kod Kruševca, kada je dugogodišnji poslanik vladajuće Radikalne stranke, pop Mihajlo Minić udavao svoju sinovicu Branku za inženjera Dragutina Todorića, potomka Ilije Todorića, glavnog vođe kragujevačkih radničkih demonstracija iz 1876., poznatih pod imenom ”crveni barjak”. Ovo delo    možda je u filmskom i estetskom smislu, najcelovitije ostvarenje talentovanog snimatelja Luja de Berija. U filmu u kome su svatovi snimljeni u sobi (što je bilo čudo za 1911. godinu) i gde kamera vožnjom klizi beležeći svakog učesnika za bogatom sofrom ispod starih hrastova i topola, najznačajniji kadrovi su oni u kojima se pojavljue sam Svetozar Botorić (koji je kao istaknuti radikal na svečanost doveo skoro ceo Glavni odbor stranke) i stari svat, Nastas Petrović, istaknuti političar i jednan od prvih saradnika Nikole Pašića. Zahvaljujući tome što je sačuvan kamera negativ, film je zaštićen izradom dubl negativa i jedne pozitiv kopije u labaratoriji Hage film u Amsterdamu.

3. Letenje avijatičara Đovanija Vidmera na Banjici 1. jula 1912. godine.

Pionir italijanskog i slovenačkog vazduhoplovstva, Đovani Vidmer/ Ivan Vidmar je na svojoj ”balkanskoj turneji” leteo i na Banjičkom polju. Preletevši dva kruga spustio se među oduševljene Beograđane, predvođene tadašnjim ministrom prosvete i crkvenih poslova, Ljubom Jovanovićem Patkom. Tada je nastao u produkciji Svetozara Botorića, uslovno rečeno i jedan od prvih srpskih sportskih filmova. Materijal koji je sačuvan na kamera negativu zaštićen je na isti način kao i prethodni. Uz ovaj negativ pronađena su i dva kratka kamera negativa koja direktno nemaju  veze sa njim. Na osnovu konsultacija sa Čedomirom Janićem, bivšim direktorom Muzeja vazduhoplovstva, utvrđeno je da se na prvom vide ruski pilot Agafonov i mehaničar Saveljev pri ukrcavanju u avion R.E.P.  kojim su  za potrebe srpske vlade u decembru 1912. godine izveli neuspešan let od Niša do Beograda. Na drugom snimku, koji je izgleda snimljen na aerodromu Barbaruši kod Skadra, u martu 1913. godine ispred aviona  Farman 20 stoje komandant srpskog vazduhoplovnog odeljenja major Kosta Miletić, i najverovatnije pilot poručnik Jovan Jugović. I ovi materijali su zaštićeni kao i prethodni.

Pronađeni ali još uvek nezaštićeni filmovi

1.Ulrih Celjski i Vladislav Hunjadi iz 1911. godine

Izrazito teatralan film, naš pandan daleko slavnijem francuskom filmu iz 1908. Ubistvo vojvode od Giza (L’assassination du duc de Guise), u produkciji kuće Film d’ Art, snimljen je kao uvertira za mnogo značajniji, prvi pravi srpski film Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa ili Karađorđe, čija je realizacija započela nekoliko dana kasnije. Dobra vest je da je film sačuvan na kamera negativu, ali postoji problem za stručnjake iz Arhiva koji će pripremati međunatpise (bez kojih bi ovo ostvarenje bilo prilično nerazumljivo), jer su tačni izvori koji su poslužili kao osnov za scenario još uvek nepoznanica.

2.Trke na Banjici 7. avgusta 1911. godine

Fascinantno snimljene trke specijalno priređene u čast dolaska zaručnika princeze Jelene Karađorđević (i budućeg zeta kralja Petra I), ruskog velikog kneza Joana Konstantinoviča Romanova. Jedan od najboljih de Berijevih snimateljskih radova u kome su precizno istaknuti svi detalji, od dolaska kralja i najuglednijih zvaničnika, izgleda svečane bine, uzbudljivih trka i otmenih Beograđana koji su im prisustvovali u velikom broju. Sačuvani su deo originalnog negativa i pozitiv kopija, koja je na pojedinim mestima dosta oštećena od vlage.

3.Svečanosti prilikom predaje starih i prijema novih zastava na Banjici 26. juna 1911. godine +Osvećenje zastava na Banjici, vojne svečanosti -2 deo

Velika dvodelna parada srpske armije na kojoj se vidi celokupan generalštab koji prolazi ispred kamere Luja de Berija. Na filmu se vidi NJ.V. kralj Petar I, oficirski kor, osvećenje zastava… Prisutni su i kraljevići, ministri, poslanici, vojni atašei, građani, seljaci… Do danas je sačuvana vrlo dobra pozitiv kopija.

4. Svečanosti o Petrovdanu u Beogradu ili Rođendan kralja Petra I, 29. juna 1911. godine
Film prati odlazak iz dvora kralja i njegove svite u Sabornu crkvu i povratak, defile svih rodova vojske ispred dvora, koje Kralj pozdravlja sa balkona, odnosno veliku kolonu građana koja se slila ka Terazijama, među kojima su bili i učesnici istovremeno održavanog X sveslovenskog novinarskog kongresa. Još jedna vrsna de Berijeva dokumentarna reportaža, dobro sačuvana na  pozitiv kopiji.

5. Deseti slovenski novinarski kongres u Beogradu 27. juna 1911. godine

Velika manifestacija slovenstva održana od 27.do 30. juna 1911. godine, je nažalost  na filmu preživela samo fragmentarno. Značajem pleni zajedničko poziranje grupe očigledno važnih učesnika mešu kojima se prepoznaje šeretski lik Branislava Nušića , pred kamerom Luja de Berija, ispred Druge muške gimnazije (gde se održavala izložba novina zemalja učesnica). Sačuvan je deo pozitiv kopije.

6. Sahrana bivšeg predsednika srpskog ministarskog saveta doktora Milovana Milovanovića 19. juna 1912. godine u Beogradu

Sahrana jednog od vodećih srpskih političara s početka XX veka, pravnika, književnika, ministra privrede, inostranih poslova i predsednika vlade. Sačuvan je manji deo filma na pozitiv kopiji, a najzanimljiviji kadar je iznošenje kovčega sa pokojnikom iz njegove kuće u Svetogorskoj ulici, koji nose ministri i narodni poslanici predvođeni Nikolom Pašićem.

7., Pogreb tri srpska junaka: Radomira Aranđelovića p.pukovnika, Mihaila Bodi kapetana i Radoja Dedinca profesora i rezervnog narednika palih u ratu s Bugarima snimljen 24. jula 1913

Tela junaka koji su poginuli na Govedarniku sprovedeni su od železničke stanice do Voznesenske crkve, a zatim sahranjena na Novom groblju. Sačuvan je deo filma sa pogrebnom povorkom koja prolazi preko Terazija.

8.Poplave u Beogradu oko 1911-1913.

Kratka ali efektna reportaža snimljena  iz čamca oko Sava-male i Dušanove ulice, uopšte,  za producenta Svetozara Botorića predstavlja prvi snimateljski rad Slavka Jovanovića uopšte.
Materijal koji se nalazi na pozitiv kopiji je verovatno sačuvan u celini.

9. Kroz Novu Srbiju (I deo – kroz Južnu Srbiju) iz 1913. godine

Testamentarno ostvarenje Svetozara Botorića, koje je snimio Slavko Jovanović, bilo je posvećeno Proslavi godišnjice oslobođenja Bitolja 6. novembra 1913. godine, i udaranju kamena temeljca spomeniku izginulih u borbi za Bitolj. Film sadrži jedinstvene snimke Soluna, preko koga se putovalo, svečanog bogosluženja u Bitolju, u u kome je činodejstvovao mitropolit, kasnije patrijarh srpski Varnava. Osim toga snimljeni su Ohrid, Veles i još neka mesta, putovanje vozom kroz Južnu Srbiju, mnoge značajne ličnosti iz političkog i kulturnog života, među njima nezaobilazni, bivši bitoljski konzul Branislav Nušić i prvi filmski snimatelj na Balkanu, Milton Manaki. Veći deo filma (koji je bio dugačak čak 1600 metara) je sačuvan na parčićima originalnog negativa i predstoji nam veliki posao na montiranju i povezivanju scena u zadovoljavajuću celinu.

10. Sahrana majora Milana Marinkovića poginuo u bitci na Kumanovu 11. oktobra 1912. godine

Posmrtni ostaci jednog od istaknutih “crnorukaca” su preneseni sa železničke stanice do Voznesenske crkve, a zatim do groblja. Kuriozitet je da je Slavko Jovanović, snimajući ovaj film bio ponesen posmrtnim maršem koji je svirao pogrebni orkestar i ručicu kamere okretao u ritmu muzike. Na projekciji filma publika se smejala i vikala, jer je iz usporenog projiciranja ispala trka u kojoj se kovčeg za čas našao na groblju i spustio u grob. Sačuvan je deo filma koji traje do ispraćaja iz Voznesenske crkve, na pozitiv kopiji sa  uvodnom špicom na nemačkom jeziku.

11. Pogreb ruskog poslanika Nikolaja Hartviga iz 1914

Veliki prijatelj srpskog naroda je umro u austro-ugarskom poslanstvu 27. juna 1914. pokušavajući da diplomatskim putem pomogne Srbiji da izbegne rat. Priređena mu je veličanstvena sahrana, na koju je došao narod iz cele Srbije, a po svoj prilici pogreb je sniman od strane dva srpska producenta, Đoke Bogdanovića i Svetozara Botorića. U svojim sećanjima Slavko Jovanović je opisivao da je snimao ulazak velikodostojnika u rusko poslanstvo dan uoči sahrane, a sutradan iznošenje kovčega iz poslanstva i povorku ka groblju. Deo pozitiv kopije ovog filma se čuva u Laksenburgu, a slični materijali Đoke Bogdanovića, koji se nalaze u Gosfiljmfondu (Ruskoj kinoteci), tek treba da se izmontiraju i vrate u Beograd.

Osim ovih materijala, za vreme svog poslednjeg boravka u Filmskom arhivu Austrije u Beču prošle godine, identifikovao sam i tri nova srpska materijala. Među njima je svakako filmski i istorijski najznačajnija “izgubljena rolna” filma Povratak srpskih pobednika/ Otkrivanje spomenika Karađorđu, iz avgusta 1913. godine. Jugoslovenska kinoteka poseduje fragmente materijala snimanih za producenta Đoku Bogdanovića, ali je izgleda definitivno Slavko Jovanović govorio istinu, prisećajući se kadrova koje je snimio (najverovatnije  za Svetozara Botorića). Scene u kojima  narod oduševljeno grli prestolonaslednika Aleksandra i vojvodu Putnika na Slaviji, kao i one u kojima se vidi dolazak svih delegacija na otkrivanje spomenika Karađorđu, daleko su efektnije i tematski zanimljivije nego sačuvani Bogdanovićevi materijali. Ova rolna se nalazi na pozitivu, prilično oštećenom od vlage. Austrijanci čuvaju i dva filma sa nemačkim špicama, koji su bili monopol kompanije Ignaca Rajntalera. Prvi je Die Serbiche armee in felde / Srpska armija u polju, a drugi nosi naziv Lagerleben und parade einer Serbishen kavalerie Division im felde / Život u logoru i parada jedne srpske konjičke divizije. Ova dva materijala su slične tematike (verovatno snimljena 1913. godine) i vezana su za dejstva konjičke divizije kojom je komandovao knez Arsen Karađorđević.To može biti Botorićev film Pobedonosna srpska vojska vraća se pod zapovedništvom kneza Arsena Karađorđevića iz Bitolja u Niš, ali pre sam mišljenja, na osnovu sleda scena da je u pitanju Bogdanovićev film XIII konjička divizija u 32 eskadronu pod komandom NJ.V. kneza Arsena Karađorđevića, ili čak strane filmske novosti prikazane u bioskopu Kasina 7/20. marta 1913. Pobedonosna srpska konjica vraća se sa bojnog polja u Niš pod zapovedništvom kneza Arsena Karađorđevića. Uz sve gore spomenute materijale, sačuvane su još dve rolne negativa, sa očigledno značajnim srpskim materijalima, koje zbog krtosti trake nisam mogao pogledati na montažnom stolu. Ali, kako je prvo u planu kopiranje izvornih materijala, oni će skoro otići u Hag i vrlo brzo ćemo znati o kojima se od Botorićevih dokumentarnih bisera radi.

Zaključak

Prohujalo je mnogo decenija od kako su poslednji put na filmskom platnu lepršale slike koje su Luj de Beri i Slavko Jovanović snimali za Svetozara Botorića. Čak je i poslovično optimistični profesor Dejan Kosanović verovao da se ova izgubljena filmska istorija u slikama zbog nesrećne sudbine da večno ratujemo, kao i osobine da u miru ne vodimo računa o svojoj baštini, više nikada neće pojaviti među nama. Botorićeva kolekcija je neočekivano isplivala u svom najraskošnijem sjaju na svetlost dana, pokazujući nam da imamo i te kako čime da se ponosimo i da naši preci nimalo nisu zaostajali za filmskom Evropom svoga vremena. Zato s pravom očekujemo da  se naša država, i pre svega Ministarstvo kulture i medija još aktivnije (pre svega obimnijom finansijskom podrškom) uključe u proces spašavanja najstarije filmske građe, koja će automatski biti proglašena kulturnim dobrom od najvišeg značaja za srpski narod. Sa izradom zaštitnih kopija kolekcije Svetozara Botorića nećemo stati, jer je u planu završetak restauracije i povratak u Kinoteku ništa manje značajne kolekcije filmova Đoke Bogdanovića, koja se još uvek nalazi u Rusiji. A onda nam preostaje da još pronađemo, nadam se ne zauvek izgubljenu, kolekciju filmova braće Savić, jer smo iz Botorovićevog slučaja naučili i prihvatili pouku “nikad ne reci nikad”.

PS. Da srpskoj ljubopitljivosti i tragalačkom duhu nema kraja, uverio sam se ovih dana, pošto sam prilikom posete Danskom filmskom institutu u Kopenhagenu došao do neočekivanog otkrića – filmskog žurnala o poseti Kralja Petra I Karađorđevića Turskoj iz 1910. godine, koji je nastariji sačuvani materijal o našoj dinastiji posle filma Krunisanje kralja Petra I iz 1904. godine. Kopija ovog filma će ubrzo pristići u Beograd a pred nama je već novi zadatak – da dođemo do kopije filma Poseta kralja Petra Rusiji, koja je hronološki  neposredno prethodila putu u Tursku (a za koju na sreću već znamo gde je pohranjena). No, o tom potom.