Grešnica bez greha

U Srbiji su, u razdoblju od 1911. do 1943. godine, ukupno snimljena 22 igrana filma – dugometražna, srednjemetražna i kratkometražna, od kojih su neki ostali nedovršeni, a o nekima znamo samo na osnovu sekundarnih izvora, jer do danas ni kopije ni negativi nisu pronađeni. Sačuvano je samo pet dugometražnih igranih filmova, dva kratkometražna i delovi nekoliko drugih, uglavnom nedovršenih filmova. Pored prva dva srpska igrana filma iz 1911. godine, nedavno pronađena u Austrijskom filmskom arhivu – a to su Karađorđe i Ulrih Celjski i Vladislav Hunjadi koje je proizveo Svetozar Botorić – sačuvana su i dva kratka igrana (reklamna) filma Josipa Novaka Rudareva sreća i Sve radi osmeha iz 1926. godine, Grešnica bez greha Koste Novakovića iz 1930, Sa verom u Boga Mihajla Al. Popovića (1932, koji je Jugoslovenska kinoteka rekonstruisala i restaurirala uz saradnju sa autorom) i prvi srpski zvučni film Nevinost bez zaštite koji je za vreme nemačke okupacije, 1943. godine, realizovao Dragoljub Aleksić. Naslove snimljenih ili snimanih filmova čiji su delovi sačuvani (3 filma), odnosno filmova za koje znamo da su snimljeni, a dosad nisu pronađeni (12 naslova) ovom prilikom neću pominjati; zadržaću se samo na Grešnici bez greha.

GREŠNICA BEZ GREHA
Proizvodnja: “Novaković film”, Beograd, 1930, 35mm, nemi, 1.817 metara
Scenario i režija: Kosta Novaković
Snimio: Kosta Novaković sa saradnicima
Uloge: Sonja Stanisavljević, Persa Pavlović, Nikola Gošić, Ilija Dragić, Viktor Starčić, Žanka Stokić, Milivoje Krstić i drugi
Odobren za javno prikazivanje: 12.04.1930. (Cenzurna knjižica br. 90/930)
Premijerno prikazan: Bioskop “Kasina”, Beograd, 12. aprila 1930. godine
Kopija se čuva u Filmskom arhivu Jugoslovenske kinoteke u Beogradu

Kosta D. Novaković (Čačak, 3.06.1895 – Beograd, 1.12.1953) svakako je jedan od najznačajnijih pionira filma u Srbiji koji su delovali između Prvog i Drugog svetskog rata. Rođen u Čačku, odrastao u Kragujevcu gde je završio srednju školu, za vreme Prvog svetskog rata se povukao sa srpskom vojskom preko Albanije (1916. godine godine je boravio u Solunu), a 1923. godine je završio farmaciju u Zagrebu. Kraće vreme je radio kao apotekar, da bi ubrzo – pre 1925. godine – otvorio u Beogradu sopstvenu drogeriju “Zvezda”. Od mladosti se amaterski bavio fotografijom (ne zaboravimo da se u drogerijama prodavao i fotografski materijal), a 1925. godine je nabavio filmsku kameru i otpočeo da se aktivno bavi filmom. Osnovao je svoje preduzeće “Novaković film” koje je, nešto kasnije, otvorilo sopstveni studio za proizvodnju filmova i filmsku laboratoriju, te je zapošljavalo nekoliko službenika. Marta 1929. godine je zakupio beogradski bioskop “Pariz” na Terazijama, najstariji stalni bioskop u Srbiji, i preimenovao ga je u bioskop “Novaković”, da bi kasnije postao vlasnik još dva prestonička bioskopa (“Korzo” i “Odeon”). Pored proizvodnje i prikazivanja, bavio se i distribucijom uvezenih filmova.

Između 1925. i 1941. godine Kosta Novaković je proizveo i snimio, delom lično, a delom njegovi saradnici, veliki broj dokumentarnih i naručenih filmova. Poseban značaj ima njegov Novakovića žurnal koji je od 1926. godine pratio zbivanja u Beogradu, Srbiji i Kraljevini Jugoslaviji, nekih godina skoro redovno, a nekih samo povremeno. Veliki deo Novakovićevih dokumentarnih materijala je sačuvan, nalazi se u Filmskom arhivu Jugoslovenske kinoteke u Beogradu i danas predstavlja dragocenu filmsku istorijsku građu o svome vremenu.

Prvi pokušaj Koste Novakovića u oblasti igranog filma bila je srednjemetražna burleska (oko 600 metara – dva čina) Kralj čarlstona, snimljena 1927. godine u stilu Mak Senetovih komedija. Ovo je trebalo da bude “sličica iz beogradskog života”, glavnu ulogu je tumačio glumac i operetski pevač Milan Odžić, a uz njega je u filmu nastupila i grupa mladih devojaka, tadašnjih beogradskih lepotica i popularnih balerina (Nina Rahmanova, Radmila Rajić, Buba Jeremić, Tatjana Eden, Ljolja Drljević i druge). Najveći deo filma je snimljen na levoj obali Dunava, na peščanoj plaži na kojoj devojke igraju čarlston (računalo se na muzičku pratnju u bioskopu, jer je to još uvek bio nemi film), a u pozadini se videla Beogradska tvrđava i grad. Film – prikazivan u bioskopu “Novaković” – nije imao uspeha kod gledalaca, a kritika ga je uglavnom loše ocenila. Nažalost, kopija filma dosad nije pronađena, tako da se naša saznanja zasnivaju na sačuvanim fotogrfijama sa snimanja i novinskim tekstovima.

Ovaj neuspeh, međutim, nije obeshrabrio Kostu Novakovića i on je ubrzo pristupio realizaciji daleko ambicioznijeg igranog projekta – celovečernjeg nemog filma Grešnica bez greha. Da bi obezbedio potrebna sredstva za snimanje novoga filma prodao je svoju drogeriju i potpuno se posvetio delatnosti “Novaković filma”. Autor scenarija i reditelj bio je sam Novaković – on je sačinio jednostavnu melodramsku priču o devojci Ljubici i njenom vereniku Nikoli koji žive u idiličnom ambijentu srpskog sela. Nikola odlazi na studije u Beograd, a ubrzo za njim, na školovanje po nagovoru seoskog učitelja, u prestonicu odlazi i Ljubica. U gradu punom izazova Ljubica upoznaje hohštaplera Lajoša koji izigrava simpatičnog i galantnog kavaljera. On jedne večeri dolazi automobilom po Ljubicu, izvodi je u gradski život, dovodi u vilu u koju je – ustvari – provalio i tu nasrće na devojačku čast. Ljubica ipak uspeva da teleonom pozove policiju koja stiže na vreme da spase devojku od nasilnika. Policija hapsi Lajoša, za koga se ispostavlja da je okoreli kriminalac za kojim se traga. Ali, uz Lajoša, policija privodi i Ljubicu pod sumnjom da je njegova saučesnica. Naivna seoska devojka provodi noć u zatvoru, okružena pohapšenim “damama sa trotoara”. Ljubicu puštaju iz zatvora, pošto je utvrđeno da je nedužna i da nema veze sa kriminalcima. Ona, pod teretom griže savesti, zato što je bila na rubu opasnosti da postane grešnica, odlazi do obale reke i pokušava da se ubije, skačući u vodu. Ali, tu se našao njen verenik Nikola koji je tragao za njom i koji je u poslednjem trenutku spasava, tako da ljubav na kraju trijumfuje. Ljubica i Nikola se vraćaju u selo i venčavaju se uz blagoslov njenih roditelja.

Film je zanatski standardno i rediteljski vešto realizovan, dobro snimljen i tečno montiran. Stilski je to životna drama naivne seoske devojke koja se ne snalazi u novoj sredini, ali je film povremeno protkan i nekim komičnim elementima – nespretni policajci koji jure Lajoša upadaju u bazen vile, Nikolina stanodavka se udešava da bi se svidela studentu. No, u svakom slučju, film lepo teče, sadržaj je blizak životu u našoj sredini, te je razumljivo što se dopao gledaocima.

Glavnu žensku ulogu Kosta Novaković je poverio beogradskoj balerini Sonji Stanisavljević (1908-1988), verenika Nikolu je igrao glumac-amater Ilija Dragić, negativca Lajoša poznati tadašnji i kasniji pozorišni (i filmski) glumac Viktor-Viki Starčić (1901-1980), a Ljubičine roditelje pozorišni glumci Persa Pavlović (1865-1944) i Nikola Gošić (1885-1934). Svi ovi glumci su odlično tumačili likove i dobro se snalazili pred kamerom u situacijama koje im je nametala ova jednostavna, s jedne strane pomalo naivna, a s druge strane moguća melodramska priča. U epizodnoj ulozi Nikoline stanodavke pojavila se (jedini put na filmu!) velika srpska glumica Žanka Stokić (1884-1947). Ona je zaista bravurozno ostvarila lik zrele žene koja diskretno pokušava da zavede studenta, tako da je prilikom prikazivanja Grešnice bez greha na “Danima nemog filma” u Pordenoneu 2003. godine dobila “aplauz na otvorenoj sceni”, što je zaista retkost na festivalima starih nemih filmova.

Pripreme za snimanje filma su otpočele već krajem 1928. godine: u dnevnoj štampi su, najverovatnije u reklamne svrhe, objavljivani konkursi za glumce. Film je snimljen tokom 1929. godine, a obrađen je u laboratoriji “Novaković filma” početkom 1930. Svečana premijera Grešnice bez greha je održana u beogradskom bioskopu “Kasina” 12. aprila 1930. godine povodom jubileja glumice Perse Pavlović. Film je odlično prihvaćen od gledalaca, a nisu izostale ni pohvale filmske kritike u štampi. Istaknuto je da su “… snimci jasni, čisti i dobri kao u stranim filmovima”, da se najzad pojavio jedan uspeo domaći film sa našim glumcima, da treba odati priznanje upornom gospodinu Novakoviću, da je ovo dokaz da se i u Srbiji mogu snimati naši filmovi itd.

Međutim, kao producent, Kosta Novaković nije uspeo da povrati novac koji je uložio u realizaciju filma Grešnica bez greha, te se posle 1931. godine njegova proizvodna delatnost smanjila i svela na snimanje naručenih filmova. Godine 1939. povodom proslave 550-te godišnjice Kosovske bitke Novaković je, po narudžbini Odbora za proslavu, otpočeo snimanje filma pod radnim naslovom Proslava 550-te godišnjice Kosovske bitke, koji nije završen. Snimljen je dokumentarni materijal o samoj proslavi na Gazimestanu i u Prištini, a pored toga su snimljene i dve igrane epizode filma koji je bio (verovatno) zamišljen kao prikaz istorije Srba od Kosova do Balkanskih ratova. Dokumentarni materijal i polumontirane igrane sekvence Kosovski boj i Hajduci oslobađaju roblje od Turaka su sačuvane, ali do konačne realizacije ovoga filma nije došlo.

Za vreme Drugog svetskog rata Kosta Novaković nije snimao, a po oslobođenju Beograda oktobra 1944. godine bio je jedan od predavača na kursu za filmske snimatelje koji je organizovala Filmska sekcija Vrhovnog štaba NOV i POJ. Zatim je nekoliko godina radio kao snimatelj u Foto-filmskom zavodu Medicinskog fakulteta u Beogradu. Preminuo je 1. decembra 1953. godine.

Među malobrojnim pionirima domaćeg filma u Srbiji između Prvog i Drugog svetskog rata Kosta Novaković zauzima veoma značajno mesto. Ne samo zato što je u tom periodu radio u kontinuitetu od 1925. godine i realizovao najveći broj filmova, već i zato što je bio nadahnut, uporan i darovit profesionalac, potpuno posvećen filmu – ustvari prvi pravi domaći filmski industrijalac u Srbiji. A to nam, pored ostalog, dokazuje i nemi igrani film Grešnica bez greha, srećom sačuvan do naših dana.