Dr Ivana Kronja: Svetlosti pozornice

U ediciji Retro premijere izdavačke kuće Geopoetika iz Beograda izašla je nedavno bogato ilustrovana knjiga svet pozornice – Svet filma Svetlosti pozornice (2014) autora Čarlsa Čaplina (1889-1977) i britanskog filmskog kritičara i istoričara filma Dejvida Robinsona, aktuelnog umetničkog direktora Festivala nemog filma u Pordenoneu.

Ovo izvanredno izdanje predstavlja rezultate jedinstvenog istraživanja o poreklu i nastanku Čaplinovog filma Svet pozornice iz 1952. godine.

Kolažna struktura ove knjige sadrži predgovor i uvodni deo iz pera Dejvida Robinsona, centralni tekst Čaplinove novele po kojoj je nastao istoimeni film, kao i kraću istorijsku studiju Robinsona o istorijskim izvorima ove filmske priče – istoriji popularnog pozorišta i baleta u Londonu u drugooj polovini 19. početkom 20. veka, kao i o vezi Čaplinove lične biografije sa sadržajem filma. Knjiga na kraju donosi kao priloge: beleške, spisak ekipe filma, hronologiju nastanka filma od ideje do finalne realizacije i ukupnu bibliografiju. Posebnu vrednost ovom izdanju daju fototipske kopije originalnih stranica mašinski otkucanog i ručno prepravljanog rukopisa Čaplinovih verzija novele Svetlost pozornice i njoj pratećih tekstova, fotografije Čaplinove porodice, filmskog studija i ekipe filma, kao i istorijski vredne fotografije i ilustracije vezane za istorijat popularnog pozorišta u Engleskoj i SAD u 19. i 20. veku.

Ser Čarls Spenser Čaplin (1889-1977), poznatiji kao Čarli Čaplin ili Šarlo, genije filmske glume koji je vešto vladao pantomimom i slepstikom, bio je britanski i američki pozorišni i filmski glumac, režiser, producent i kompozitor, kao i najveća svetska filmska zvezda 20-ih godina 20. veka. Njegov filmski opus, koji pripada eri nemog, ali i zvučnog filma (od 1931.), kreće se od ranih komedija ka zreloj melodrami i političkoj satiri. Preteča slavnog skitnice Šarla bili su obuka i nastupi u domenu komedije, pantomime, gega i plesno-pevačkog nastupa u pučkom pozorištu – varijeteu i vodvilju – u rodnom Ujedinjenom kraljevstvu. Po svom drugom dolasku u SAD, Čaplin 1914. započinje glumačku karijeru u studiju Meka Seneta (Mack Sennett), koji u to vreme serijski proizvodi mehaničke komedije sa predznakom ,,Kistoun policajci” (”Keystone Cops”). Posle par filmova, Čarli kreira imidž i lik simpatičnog skitnice koji će osvojiti publiku širom sveta. Kako ističe teoretičar filma Andre Bazen (André Bazin), ,,film je Čaplinu dozvolio da uzdigne cirkusku i mjuzikholsku komiku na najviši estetski stepen”[1]. Sa prvim dugometražnim filmom Mališan (1921) Čaplin otvara polje tragike i melodrame, socijalne angažovanosti i simpatije prema poniženima i sirotinji industrijskog kapitalizma na produbljeni, temeljniji način, mešajući komediju i tragiku u remek-delima Parižanka (1923), Potera za zlatom (1925), Cirkus (1928), Svetla velegrada  (1931), Moderna vremena (1936), i drugim. U ostvarenjima Pušku o rame (1918), iz perioda nemog filma, i Veliki diktator (1940), direktno se izjašnjava protiv militarizma, fašizma i masovnog pokoravanja malog čoveka autoritarnim, ubilačkim sistemima. Zbog svojih levičarskih ubeđenja čak trajno napušta SAD. Zadržao je britansko državljanstvo, a preminuo u Švajcarskoj, u 88. godini.

Knjiga Dejvida Robinsona Svet filma SVETLOSTI POZORNICE, sa pridodatom novelom- scenarijem za istoimeni film iz pera samog Čaplina, čuvenom mitu o Šarlu Skitnici pridodaje jednu nikad dovoljno istraženu, dragocenu dimenziju: istoričnost i konkretni istorijski kontekst. Posvećena filmu Svetlosti pozornice (SAD 1952, 140’) kao Čaplinovoj ličnoj odi svetu engleskih pozorišta pre pojave filma, njegovom verovatno najzrelijem delu koje je svoju svetsku premijeru doživelo 16. oktobra 1952. godine u Londonu, u bioskopu Odeon na Lester skveru, i nakon toga u Njujorku i Parizu, knjiga ističe njegovu jedinstvenost i značaj. Za ovaj film Čaplin je komponovao svoju originalnu muziku, za koju je 1972. naknadno osvojio nagradu Američke filmske akademije – Oskar za najbolju muziku [zajedno sa, posthumno, Rejom Rešom i Lerijem Raselom (međutim, prema istraživanjima R. Robinsona navedenim u knjizi, Rasel nije imao nikakve veze sa filmom niti sa njegovom muzikom)].

Kako naglašava Robinson, jedan od fundamentalnih aspekata filma Svetlosti pozornice jeste da ovaj film jedini u istoriji filma odaje počast jedinstvenom fenomenu u istoriji pozorišta – baletima Lester skvera. Godinama planirajući film koji bi se bavio nekom baletskom trupom, kakve su obeležile pozorišni život iz njegove mladosti, Čaplin je odlučio da film centrira oko lika ostarelog vodviljskog klovna, Kalvera, koga je ovde sam tumačio. ,,U filmu Svetlosti pozornice’’, ističe Robinson, Čaplin nam pruža specifičan – čak i privilegovan – uvid u funkcionisanje baleta iza kulisa u pozorištima Empajer i Alhambra (a Alhambra je bio njegov prvi izbor pozorišta u noveli Svet pozornice). Ova činjenica je još značajnija kada se zna da ni on ni njegovi roditelji nikad nisu nastupali u nekom od ova dva pozorišta; a sve do 21. veka istoričari kako baleta tako i varijetea praktično su ignorisali ovu specifičnu formu, iako je ona bila spektakularno popularna više od trideset godina’’. Kao najverovatniji izvor Čaplinovih ,,insajderskih’’ informacija o funkcionisanju pozorišta Alhambra Robinson navodi Konstans Kolijer (Constance Collier, 1878-1955), glumačku zvezdu londonske scene u produkcijama ser Herberta Trija i potom doajenku holivudskih filmova, instruktorku glasa i dikcije slavnih glumica i jednu od najbližih Čaplinovih holivudskih prijateljica preko trideset godina.

Film Čarlija Čaplina odlučujuće je doprineo priznanju značaja baleta u londonskom Empajeru i Alhambri. Istorijski značajna je činjenica da se tokom čitave jedne decenije, od ranih četrdesetih do pedesetih godina 19. veka, London uspešno nadmetao sa Parizom i Milanom za titulu najveće gradske prestonice baleta. Ali ovaj film je i mnogo više od toga: neodoljivi lirični sentimentalizam koji ga krasi ističe melodramsku formu kao vrhunac Čaplinovog opusa, kao žanr kojim je vrhunski vladao. Svetlosti pozornice predstavljaju i dirljivi odjek Čaplinove zrele ljubavi prema višestruko mlađoj supruzi Uni, sa kojom je imao osmoro dece, budući da zaplet između ostarelog Kalvera i mlade bolešljive balerine Teri, u tumačenju Kler Blum, referira na ovu Čarlijevu najveću ljubav. Una Čaplin je čak, kada je ponovno snimana kratka scena u stanu sa Čaplinom i Vilerom Drajdenom kao lekarom, na nekoliko trenutaka zamenila Kler Blum kao dublerka, jer se ova već bila vratila u London; Robinsonova studija više puta ističe i uzajamnu fizičku sličnost ove dve mlade žene. U filmu uloge tumače i Čarlijev stariji brat Sidni i gorepomenuti polubrat Viler, kao i njegova deca Majkl, Džeraldina i Džozefina, statisti u uvodnoj sceni, u kojoj Čaplinovo lice odiše toplom ljubavlju. Tako su Svetlosti pozornice i svojevrsni omaž čitavoj Čaplinovoj porodici i njegovom ličnom životu.

Svet pozornice – Svet filma Svetlosti pozornice (2014) autora Čarlsa Čaplina (1889-1977) i britanskog filmskog kritičara i istoričara filma Dejvida Robinsona, kao jedinstvena enciklopedija jednog jedinog filma, predstavljaju izvanredan primer studije slučaja jednog umetničkog dela, njegovih istorijskih izvora, kreativnog razvoja i finalizacije, kroz koju je data kako bogato dokumentovana studija o jednom od najvećih filmskih umetnika 20. veka, tako i izuzetna studija čitave jedne pred-filmske epohe evropske pozorišne i baletske zabave, koja ga je inspirisala. Ova obimna i složena studija zahtevna je prema čitaocu, koji će ako kroz nju uđe u svet filma Svetlosti pozornice biti višestruko inspirisan i nagrađen. Preporučljiva je za sve sladokusce umetnosti, humora i zabave, filmske umetnike i glumce, kulturologe i konačno, ali ne najmanje bitno, za uvek mnogobrojnu publiku Čaplinovih nezaboravnih filmova. Uživajte!