Naprotiv, čini se da već godinama ljubitelji i poznavaoci filma nisu s toliko elana i entuzijazma žurili na svaku projekciju u gotovo stalno prepunoj bioskopskoj sali „Verdi“. Imali su i šta da pogledaju, s obzirom na izuzetan izbor raznolikih remek-dela neme kinematografije, koji je kao i ranijih godina s puno ukusa i rafinmana napravio istaknuti istoričar filma i umetnički direktor festivala Dejvid Robinson.
Ove godine na festivalu je prikazano oko četiri stotine igranih, dokumentarnih i animiranih filmova, filmskih žurnala kao i kratkih sekvenci sa početaka kinematografije, a bogatstvu ovogodišnjeg programa umnogome su doprineli (uz već tradicionalne učesnike – istoričare i filmske arhiviste sa svih kontinenata) i slavni gosti kao što su kompozitor Majkl Najman i velika glumačka zvezda Majkl Jork.
Festival je otvorio američki film Vrapčići iz 1926. godine, u režiji Vilijama Bodina, šarmantno i ljupko delo o maloj siročadi koje majčinski pazi i čuva najstarija među njima. Ovo je svakako jedan od najvećih glumačkih trijumfa vodeće ženske zvezde Holivuda dvadesetih godina – Meri Pikford, koja je dokazala da, zahvaljujući krhkoj pojavi i izuzetnoj moći transformacije, i u tridesetim godinama života može da odigra lik maloletne devojčice. Kao omaž ovoj legendi Holivuda, prikazan je i dokumentarni film iz ove godine Meri Pikford: Filmska muza, koji je plod trinaestogodišnjeg istraživanja po arhivima i sakupljanja retkih snimaka iz mnogobrojnih privatnih kolekcija producenta -režisera -scenariste -montažera Nikolasa Elipoulosa.
Ako se ne računaju specijaliteti tipa Podnevnog čaja, u društvu sa Majklom Jorkom, projekcije klasika kao što su Vigoov Povodom Nice iz 1928. , odnosno Vertovljeva Lenjinska Kino-pravda iz 1925. , uz muziku i virtouznu klavirsku pratnju Majkla Najmana, te još jednog, što je već uobičajeno, restaurisanog filma iz poznatog serijala o najvećem italijanskom heroju – Mačiste na odmoru u režiji Romana Luiđija Borgnjeta, i ove godine je bilo više kapitalnih ostvarenja koje je zaista bilo greh propustiti.
Program „Francuski dodir“ (1915–1929) ponudio je dvanest ostvarenja iz slavnog perioda najstarije kinematografije na svetu, ponovo otkrivajući značajne, ali nepravedno zaboravljene filmove kao što su posveta gradu svetlosti – Pariz u pet dana iz 1925. , „belog“ Rusa Nikolaja Rimskog, zatim rani Renoarov polu-uspeh o vojničkom životu – Zabušant iz 1928. , ili više nego ambiciozna ekranizacija Bomaršeovog klasičnog dela – Figaro iz 1928. , danas potpuno neznanog Gastona Ravela. Ipak, „francuski vrh“ je ove godine s pravom pripao delima Žaka Fejdera. Jedan od velikana poetskog realizma je već u ranim filmovima koje je radio za „Gomon“ – Od ruke do ruke i Pamet ženama, žene pameti oba iz 1916. , ispoljio je maestralan smisao za opis duha vremena i života pariske buržoazije, a u ovom prvom u kome su snimljeni samo detalji ruku i nogu dvoje ljubavnika koji se u celini pojavljuju jedino u poslednjem kadru, nagovestio je eksperimente avangarde u budućim delima Gansa, Delika, Lerbijea, Klera. . . Njegova zrela dela, kao zabranjivani politički film Nova gospoda iz 1929. , (kojim je i zatvoren ovogodišnji festival) i naročito, brutalna i mračna vivisekcija dečjeg odrastanja – Gribiš iz 1925. , skladno nadgrađuju iskazani početnički talenat i nagoveštavaju remek dela tridesetih – Velika igra iz 1934 i Herojski kermes iz 1936. godine.
Sledeća dva programa bila su posvećena ljudima bez kojih bi Holivud i američka filmska industrija bili znatno drugačiji i svakako znatno siromašniji. Naime, već dvanaest godina festival u Pordenoneu daje počast jednom od najvećih stvaralaca kinematografije, Dejvidu Vorku Grifitu, a ove, poslednje, na red su došli njegovi „labudovi spevovi“ snimljeni u periodu 1925–1931. , kada se i zvanično ugasila njegova blistava karijera. Gledajući impresivne sociodrame Sotonini jadi iz 1926. , i Bitku polova iz 1928. , danas je zaista teško shvatiti šta je bezdušna kritičarska piskarala s kraja dvadesetih toliko teralo da uništavaju ovog više nego genijalnog reditelja. Sličan slučaj je i sa politički najnekorektnijom komičarskom zvezdom dvadesetih i tridesetih godina, V. C. Fildsom, poznatim po ismevanju svih američkih vrlina, uključujući porodični život, poslovni moral i ljubav prema deci. Njegov nervozni i agresivni humor, sjajno ispoljen u nemim ostvarenjima Gregorija La Kejve – To je tvoj starkelja iz 1926. , i Divlja trka iz 1927. , kao i u kratkom zvučnom skeču Specijalista za golf Monte Brajsa iz 1930., i danas nam sa lakoćom dočarava užas kvazipuritanskih producenata onog doba, na svaki spomen snimanja novog filma sa njim.
Osim ovih velikih ciklusa, nezaobilazno je i spominjanje nekih ne toliko ambicioznih, ali ništa manje kvalitetnih. Pri tom mislim na selekciju „Rani film“ u kojoj je prikazano nekoliko desetina kratkih ostvarenja koja pripadaju dečaštvu kinematografije u periodu 1897–1908. . Puni šarma, ljupkosti i potrebe za eksperimentom, ovi rani filmovi velikih kuća kao što su američke – Edison, Biograf i Vitagraf, francuske – Limijer i Pate, kao i dela britanskih „primitivaca“ Vilijamsona, Smita ili Pola, definitivno dokazuju zašto je vrlo brzo film postao umetnost dvadesetog veka. Ne treba zaboraviti ni programe vezane za istoriju, koji su bili posvećeni temama zemljotresa u Mesini u decembru 1908. , odnosno italijansko – austrougarskog rata u Alpima 1916–17. , gde se objektivna filmska kamera stopila sa životom, prikazujući sva mučeništva i patnje izmučenog naroda i vojske.
U programu „Otkrića i restauracije“ ove godine je prikazano nekoliko ostvarenja koja se s pravom mogu svrstati u remek-dela svetskog filma. Pustolovine pune preokreta – Veličanstveni Bardelis Kinga Vidora iz 1926. , i Tri musketara neponovljivog Maksa Lindera iz 1922. , frenetična i urnebesna sovjetska komedija Poljubac Meri Pikford Sergeja Komarova iz 1926. , prva i najbolja nemačka ekranizacija Kelerove komedije naravi Odeća čini čoveka Hansa Štajnhofa iz 1921. , i naročito, impresivna nordijska saga o kulturnim i etničkim sukobima i prožimanjima Laponaca i Norvežana na početku dvadesetog veka – Lajla Georga Šnevojta iz 1929. – takvi su rariteti kojih se ne bi zastideo nijedan od današnjih vodećih filmskih festivala u svetu.
Ali, ako govorimo o vrhuncu festivala, on svakako pripada autoru koji je do sada bio potpuno nepoznat u svetu filma. Naime, tek pre pet godina otkriveno je prevratničko filmsko nasleđe Aleksandra Širajeva, prvaka Carskog Baletskog Teatra u Sankt Petersburgu, koji je u periodu 1906–1909. , svojom kamerom formata sedamnaest i po milimetara snimio niz fascinantnih filmova najrazličitijih žanrova. Kao i Milton Manaki, pionir balkanskog filma, Širajev je pravio filmove za svoju dušu i nije ih javno prikazivao. Teme njegovih ostvarenja su vrlo različite, od dokumentaristički slikanog života na rodnom imanju u Ukrajini, preko neverovatnih baletskih i igračkih tačaka koje je sam ozvučavao klasičnom muzikom, zatim, zanimljivih komičnih skečeva, sve do pokušaja animacije na papiru i posebno, briljantnoj animaciji lutaka. Nakon gledanja Širajevljevih filmova, jasno je da će istorije filma imati nova poglavlja, kao i da Vladislav Starevič više neće imati istorijski primat u oživljavanju lutaka na filmu.
Na kraju, treba spomenuti i birani program Slovenačkog filmskog arhiva iz Ljubljane, u kome je prikazano desetak dokumentarnih ostvarenja koja prate razvojni put slovenačke kinematografije, od prvih, kućnih filmova Karola Grosmana iz 1905. , do vrlo profesionalnih dela koja je tokom tridesetih snimao Mario Ferster, od kojih je najzanimljiviji njegov amaterski film o međunarodnom filmskom kongresu u Berlinu 1935. , gde se među prisutnim zvezdama naročito ističe slavni glumac srpskog porekla Svetislav – Ivan Petrović.
Kako je iduće godine na redu proslava šezdeset godina Jugoslovenske kinoteke, sa čelnim ljudima festivala je već napravljen dogovor o predstavljanju našeg Arhiva, koji se i danas visoko kotira među najznačajnijim institucijama ove vrste u svetu. S obzirom da je u toku završetak celokupne restauracije filmova prvog srpskog producenta Svetozara Botorića, kao i da se radi na restauraciji dela njegovog takmaca Đoke Bogdanovića, festival nemog filma u Pordenoneu 2009. će proći i u znaku srpske kinematografije.
Follow
