Goran Paskaljević
Nastojeći da “probudi” bolesno dete, da ga oslobodi iz ljušture autističnog sveta i uvede u realnost, junak u isti mah traga za vlastitim identitetom i smislom u zajednici opustošenoj ratom, beznađem i siromaštvom. No oba nastojanja kao da su još ranije, u nekoj neznanoj prošlosti, osuđena na neuspeh i krajnji fatalan ishod.
Ovako bi u kratkim crtama izgledao siže trinaestog igranog filma Gorana Paskaljevića, čija se radnja, kako stoji u najavnoj špici, događa u Srbiji 2004. godine. Osnovna ideja Paskaljevića i njegovog starog saradnika i koscenariste, književnika Filipa Davida, bez sumnje leži u preplitanju pojedinačnog i opšteg, u vezivanju individualne tragedije za udes i traumu čitavog kolektiviteta. Postoji u ovom filmu još jedno, rekao bih intrigantnije, preplitanje na planu glume. Lazar Ristovski i bosanska glumica Jasna Žalica usklađuju svoje umeće sa nesvakidašnjim glumačkim nastupom jednog deteta. Smelo i znalački, iz scene u scenu, autor vodi jedinog naturščika u glavnoj ulozi – autističnu devojčicu Jovanu Mitić koja u filmu praktično igra sebe. Sem nje tu su, u drugom planu (nažalost, samo u pojedinim scenama) i štićenici ustanove za hendikepiranu decu, kao i njihovi vaspitači. Rad sa naturščicima u Snu zimske noći može asocirati na rana Paskaljevićeva ostvarenja, posebno na njegov najbolji film Zemaljski dani teku (1979), to smerno remek-delo dokumentarističke poetike o trošnosti i konačnosti svega ljudskog na zemlji. I ovde naturščici kao da ukazuju na potencijalno najjači i najzanimljiviji sloj filmske priče. U jednoj sceni vaspitačica će prirodu autistične dece sažeti rečima “oni kao da nisu od ovoga sveta”. Taj lirski i misaoni potencijal biće, nažalost, tek ovlaš dodirnut izvrsnom scenom u kojoj hendikepirana deca izvode Šekspirovu komediju San letnje noći. Čuvena “dramska fantazija” o vilinskom svetu, nestvarnom i snolikom, koji žudi za vlastitim buđenjem – u igrano-dokumentarnom kontekstu filma postaje potresna metafora autističnog sveta i deteta izgubljenog u njegovim lavirintima.
No zagonetka i nemušti govor autizma predstavljaju samo povod za analognu sliku savremenog društva u kojem ljudske jedinke, egzistencijalno potrošene i ispražnjene na ruletu Istorije, kao u nekom snoviđenju, tragaju za krhotinama vlastitog identiteta. Na tom preovlađujućem, ambiciozno zamišljenom nivou društvene drame i počivaju glavni, dramaturški i rediteljski nedostaci novog Paskaljevićevog filma. Na nerazvijenost likova, pa i njihovu okoštalost u prepoznatljive socijalne tipove (uz neizbežnu manihejsku podelu na dobre i zle) nadovezuje se nizanje opštih mesta o ljudskoj bedi i gadosti. Kraj filma je evidentno slabo mesto: nategnuta i neuverljiva konstrukcija tragičnog raspleta kao da je tek predvorje za “poučnu” i patetičnu priču glavnog junaka o Velikom Mozgu društva koji je oboleo. Ovo je zapravo dobar primer kako insistiranje na sveobuhvatnosti i dubokoumnosti poruke osiromašuje potencijal priče, svodeći je u krajnjem utisku na jednoznačnost i skučenost teze. 
I kao što na osnovnom dramskom planu ne uspeva da ostvari željeni iskorak u novo i neizrečeno — tako i u vizuelnom pogledu, u estetici i likovnosti scena San zimske noći često ostavlja utisak anahronog, preživelog pre deceniju ili dve. (Čini se da uzrok ovome nisu samo skromne produkcione mogućnosti; to je uopšte problem ovdašnjih, neretko i najboljih autora, srednje i starije generacije da se uhvate ukoštac sa modernošću svoga vremena, sa novom percepcijom i novim senzibilitetom koje ono zahteva. Tako, često imamo utisak da su devedesete godine slikane iz davne vizure početka 70-ih u poslednjim filmovima pokojnog Živojina Pavlovića, kao i u Sjaju u očima, dugo očekivanom rediteljskom povratku Srđana Karanovića.)
Pre svega zahvaljujući ulozi i dramskoj funkciji devojčice-naturščika, San zimske noći stoji nešto iznad aktuelnog proseka srpskog filma. Utisak je, međutim, da je mnogo toga inspirativnog i značajnog, vezanog za motiv autizma, ostalo tek u zametku u korist opštih mesta i uprošćenih “istina” naše svakodnevice. A prava društvena drama, posebno kada je reč o današnjem trenutku, može nastati tek uprkos ukalupljenosti i automatizmu našeg mišljenja, njihovim sistematskim izneveravanjem i prevladavanjem.
Follow
